Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1998, Blaðsíða 17

ORÐLAUST STEFNUMOT
VIÐ MÁLSNILLING
Mynd/Tone Myklebost
JOSÉ Saramago á Brasileira, kaffihúsinu þar sem skáldið og átrúnaðargoðið Fernando
Pessoa var fastagestur. Styttan af Pessoa er á stéttinni utan við kaffihúsið.
PORTRETT Picassos af skáldinu
Luis de Góngorra.
ingar. Hún ber heitið „Listamaðurinn og fyr-
irsætan", enda eiga myndirnar það m.a. sam-
eiginlegt að vera af listamanni með fyrirsætu
sína. Fyrirsætumar eru vitaskuld naktar, og
það er listamaðurinn líka í flestum tilfellum.
Myndirnar eru frá ýmsum tímum, að vísu
rúmlega helmingur úr „Suite Vollard", kennd-
ir við listkaupmanninn fræga, gerðar 1933, en
tímabilið spannar margar konur og margar
fyrirsætur, allt fram til 1970.
Veggir sýningarsalanna eru prýddir áletr-
unum, tilvitnunum í ummæli Picassos, sem
gaman er að sjá í þessu samhengi. T.d.: „Ég
hef aldrei gert skyssur eða tilraunir. Alltaf
þegar mér liggur eitthvað á hjarta, hef ég
sagt það á þann hátt sem best hæfir.“ „Þegar
allt kemur til alls, era það ekki hugmyndimar
sem skapa listaverkin, heldur hendurnar."
„Listamaðurinn er eins og ílát sem í streyma
tilflnningar úr öllum áttum.“ „Ég sé að ég hef
sigrað, þegar það sem ég geri byrjar að tala
án mín.“
I anddyri á báðum hæðum safnsins eru
sýndir ýmsir gi-ipir sem Picasso hefur gert og
málað á myndir, svo sem skálar, diskar og
könnur. Þar eru meðal annars þessar áletran-
ir á veggjum: „Ég tek könnu og breyti henni í
konu. Eg nota gömlu líkinguna: Ég strýk
henni um kvið og þá lifnar hún við.“ „Ég er
eins og fljót, og í vatnavöxtum tek ég stund-
um með mér trén sem næst standa bökkun-
um.“
Það verður forvitnilegt að fylgjat með þró-
un Picasso-safnsins í Málaga í framtíðinni. I
haust er fyrirhuguð ný sýning á verkum frá
Christine og Bernard Picasso, en áætlað er að
allt húsnæði safnsins verði tilbúið 1. janúar
árið 2000. Til Costa del Sol koma um sex
milljónir manna í frí árlega, um helmingur
þeirra útlendingar. Það er líklegt að bæði
Spánverjar og erlenda ferðafólkið noti nú í
auknum mæli tækifærið til að skoða fæðing-
arstað Picassos og sýningarnar sem þar verða
á boðstólum.
EFTIR TONE MYKLEBOST
EFTIR lestur skáldsögunnar Dánarár
Ricardo Reis eftir José Saramago var ég
gripin óstöðvandi löngun til að pakka í
ráptuðruna og hverfa á vit Lissabon. Ég
var einfaldlega tilneydd til að feta í fótspor höf-
undarins og kynnast borginni af eigin raun,
Ricardo Reis og átrúnaðargoðinu og rithöfund-
inum Fernando Pessoa. Þegar Saramago sjálf-
ur birtist mér Ijóslifandi á götukaffihúsi í Lissa-
bon, hefði mátt ætla að hamingja mín væri full-
komnuð. En hvílík vonbrigði.
Fundur með rithöfundi getur verið með
ýmsu móti. Kæruleysisleg axlayppting, yfir-
gengileg hrifning, nagandi vonbrigði, eða hrein-
lega undirgefni til eilífðar. Fyrsti fundur minn
með Saramago var ósköp þægilegur, annar
fundurinn var yfirþyrmandi bókmenntaupplif-
un og þriðji fundur okkar varð mállaus von-
brigði.
I fyrsta skiptið sat hann andspænis mér við
hátíðlegan málsverð. Vingjamlegur maður með
óhvikult augnaráð og talaði hvorki ensku né
þýsku. Ég kom ekki upp um skammariega lélega
menntaskólafrönskuna mína og ekkert varð úr
samræðum en hann kinkaði vingjamlega kolli og
brosti til mín á þann hátt að greinilegt var að
hann kunni vel við sig innanum hitt kynið.
Næsti fundur okkar var bókmenntalegur og
öllu áhrifaríkari. Eftir tíu blaðsíður af Dánarár
Ricardo Reis var ég hugfangin, eftir hundrað
blaðsíður var ég sannfærð og eftir þrjú hund-
ruð fimmtíu og átta vissi ég að Lissabon yrði
minn næsti viðkomustaður.
Ég kom til borgarinnar við Atlantshafið
kvöld eitt í maí. Taskan hefur lent í óskilum og
bækur Saramagos, tannburstinn og nafnið á
hótelinu em týnd. Morguninn eftir vakna ég á
ódýru gistihúsi, vindurinn hvín um húshomin
og regnið steypist niður. Það er engu líkara en
ég hafi smeygt mér inn á milli spjaldanna í
Dánarári Ricardo Reis, inn í niðurrignda veröld
Ricardo Reis.
Ætti ég að skipta um hótel? Ég renni yfir list-
ann með nöfnum hótelanna. Hótel Braganca!
Hjai-tað missir úr slag. Guð minn góður, er hótel
Saramagos til í raunveruleikanum?
Ég æði út á göturnar og fálma mig fram til
Rua do Alecrim. Þarna er það! Niðurnítt, með
læstar dyr og brotnar rúður. Lokað vegna
ógreiddra reikninga. Ég gægist inn um óhreina
glerrúðu og sé móta fyrir bröttum stiganum
innanvið. Ofan við stigann tók Salvador hótel-
stjóri á móti gestum sínum. Loksins, ég stend í
báða fætur í skáldsagnaheimi Saramagos. Aðal-
persóna hans, Ricardo Reis, flutti inn á Hótel
Braganca þegar hann snéri heim frá Brasilíu
eftir 16 ára dvöl þar. Það er árið 1935. Atlants-
hafið lemur rúðurnar í desembermyi’krinu.
Fasistastjórn Salazars hefur náð völdum og
spennan kraumar undir yfirborðinu. A Spáni er
borgarastyrjöldin að brjótast út, í Þýskalandi
ganga nasistarnir gæsagang, og rithöfundurinn
Fernando Pessoa, sem á eftir að verða mesta
átrúnaðargoð Portúgals, er nýlátinn.
A Hótel Braganca dáist Ricardo Reis að yfir-
stéttarstúlkunni Marcendu sem hann leiðir var-
lega sér á vinstri hönd og nýtur ásta á hverri
nóttu með þjónustustúlkunni Lidiu, einni
þekktustu draumórakvenpersónunni í portú-
gölskum bókmenntum. Hún smeygir sér upp í
rúmið til hans strax fyrsta kvöldið hans á hótel-
inu. Hér hittir hann líka Pessoa, sem er aðeins
skugginn af sjálfum sér.
Ricardo Reis og Pessoa eiga langar samræð-
ur um heimspeki, bókmenntir og tilvistarlegar
spumingar. En Pessoa er dauður, er það ekki?
Jú, en eins og hann segir sjálfur þá tekur það
níu mánuði að þroskast í móðurlífinu og jafn-
langan tíma að hverfa úr veröldinni. Á hverjum
fundi þeirra er Pessoa ógreinilegri og kannski
er Ricardo Reis aðeins eitt af mörgum nöfnum
Pessoas . . . ?
Yissulega er Ricardo Reis aðeins ein af íjöl-
mörgum birtingarmyndum Femando Pessoa.
Einn þeirra höfunda sem hann skrifaði í gegnum
og áttu ekki bara nafn, heldur einnig fæðingar-
dag, stjörnuspá, skrift og minnisbók.
Síðasta daginn sit ég á Brasileira, uppáhalds-
kaffihúsi Pessoa í verkamannahverfinu Bairo
Alto. Mér er heitt og ég er þreytt eftir upplifanir
síðustu daga. Augun renna hægt yfir sviðið og
nema staðar við mann við borð ekki langt frá.
Guð, hvað hann er líkur Saramago . . . Em
portúgalskir karlmenn kannski allir eins? En
svei mér þá, þetta hlýtur að vera hann . . . Hann
verður mín var og snýr sér að mér. Ég bendi á
hann og hann stendur upp og kemur til mín. Ég;
hlýt að hafa fengið sólsting. Skjálfandi stend ég
upp, horfi í andlit hans og spyr: Are you Sara-
mago? Si, svarar Saramago. Og ótrúlegast af öllu
er að hann er ekki stærri upp á sig en svo að
hann þekkir mig aftur. - Noruega, bætir hann
við. Hér er ég búin að hlaupa um Lissabon í heila
viku með bók hans undir hendinni; haft hann svo
að segja inn á mér allan tímann. Á sama hátt og
Ricardo Reis hef ég þrætt gula strikið upp
brekkurnar að kirkjugarðinum þar sem Pessoa
er grafinn. Kraflað mig áfram að litla grafhýsinu
þar sem honum var komið fyrir á dálítilli hillu af
geðbilaðri ömmu sinni. Ég hef ráfað hvíldariaust
um götumar í grennd við Hótel Braganca, upp''
brattar brekkur og stórfengleg torg, í roki og
rigningu, sól og hita. Gengið með honum frá einni
brynningarstöð Pessoa til hinnar næstu. Og svo
stendur hann hérna. José Saramago, stendur
eins og fyrir kraftaverk í eigin persónu frammi
fyrir mér. Eina mannveran í veröldinni sem ég
gæti hugsað mér að tala við á þessu augnabliki.
En þvílík kaldhæðni almættisins, hvílík von-
brigði. Ég skima örvæntingarfull í kringum mig.
Túlk!! En tíminn er naumur og augnablikið að
renna mér úr greipum. Hann er ekki stærri upp
á sig en svo að hann lætur mig setja sig á stól við
hlið Pessoa og lætur mynda sig. Svo er hann
horfínn.
Og ég? Ég verð bara að sætta mig við örlögin.
Ég hafði orðsnillinginn í neti mínu, en skorti
tungumál.
ÍSLENSK NÁTTÚRA
VERKAR STERKT Á MIG
frá íslandi. Árið 1991 innritaðist ég í íslensku
fyrir erlenda stúdenta við Háskóla Islands og
var þar einn vetur. Ég naut þess að lesa nú-
tímabókmenntir en var ekki að sama skapi
hrifin af fornsögum og málfræði. Flestir sam-
nemenda minna virtust hafa mestan áhuga á
fornbókmenntum en ekki á hinu lifandi tungu-
máli. Á þessum tíma var ég með vinnustofu í
Borgartúni ásamt fáeinum öðrum listamönn-
Sænska listakonan Anna Hallin er mörgum íslendingum
kunnug. Hún hefur verið skiptinemi við MHÍ, lagt stund
á íslensku bæði í Svíþjóð og í Reykjavík. EINAR ÖRN
GUNNARSSON hitti hana að máli í Þýskalandi.
*
ARIÐ 1987 var ég í myndlistarnámi í
Gautaborg,“ segir Anna. „Þá ákvað ég
að fara á kvöldnámskeið sem boðið
var upp á við háskólann þar. íslensku
valdi ég því að mér finnst hrynjandi tungu-
málsins falleg. Ég hafði séð myndir frá íslandi
sem kveiktu áhuga minn á landi og þjóð. Sem
betur fer var ég heppin með kennara því hann
lét okkur fljótlega lesa athyglisverðar smásög-
ur í stað þess að henda í okkur einhverjum
leiðinlegum og sundurlausum kennslutexta.
Eftfr lestur smásögu Ástu Sigurðardóttur
Frá sunnudagskvöldi til mánudagsmorguns
var áhugi minn á nútíma íslensku vaknaður
fyrir alvöru. Árið 1988 var ég skiptinemi við
Myndlista- og handíðaskóla íslands þar sem ég
lagði áherslu á höggmyndalist og keramík. Þar
kynntist ég mörgu af því listafólki sem nú er
áberandi í íslensku listalífi. Það var stór kostur
að komast að í Myndlista- og handíðaskólanum
því þar ríkti mefra frelsi til að fást við ólík við-
fangsefni en ég var áður vön. Innan veggja
Myndlista- og handíðaskólans gætir alþjóð-
legra áhrifa meira en í ýmsum öðrum skólum.
Þó að Reykjavík sé lítil borg þá er ótrúlega
mikil gróska í listalífinu. Hinn almenni borgari
er virkari þátttakandi í menningarlífinu en víð-
ast hvar annars staðar. Það ríkir lifandi and-
rúmsloft í listaheiminum þar sem listauppá-
komur eiga sér stað á ólíklegustu stöðum. Sami
listamaður getur til dæmis sýnt verk sín einn
mánuðinn á hjólbarðaverkstæði eða kaffihúsi
en síðan þann næsta á Kjarvalsstöðum. Það
ríkir mikið frelsi og fordómaleysi í sýningar-
haldi.
Islensk náttúra
verkar sterkt á mig
því að hún er kraft-
mikil. Landslagið
býr yfir stórbrot-
inni formgerð. Birt-
an er einstök og
það má sjá að
áhrifa hennar gætfr
í litavali og efnis-
meðferð íslenskra
listamanna.
íslenskar nú-
tímabókmenntir
búa yfír ákveðinni
dulmögnun sem
sjaldan er að finna í
sænskum bók-
menntum. Það er ákveðin dulúð á ferðinni og
áhrifa töfraraunsæis gætir þar. íslenskir rit-
höfundar virðast vera óhræddir við að draga
upp veraldir og mála þær sterkum litum með
orðum sínum.
Eftir dvöl mína á Islandi hélt ég aftur til
Gautaborgar og lauk námi mínu þar. Loka-
verkefni mitt var unnið undir sterkum áhrifum
Anna Hallin
um.
Ég fór í framhaldsnám til San Francisco þar
sem ég nam ljósmyndun og höggmyndagerð.
Þar fór ég að vinna með ýmis efni sem ég hafði
ekki áður notað til listsköpunar. Á síðasta ái'i
tók ég þátt í samsýningu í Nýlistasafninu við
Vatnsstíg. Þar átti ég átján ljósmyndaverk og
fjóra skúlptúra.
Ástæða þess að ég er nú stödd hér í Kún^
stlerdorf Schöppingen er sú að mér var boðið
hingað í framhaldi af sýningu minni sem var á
sænsku listaakademíunni í Stokkhólmi. Hér
mun ég dvelja um tveggja mánaða skeið. Hinn
18. september var opnuð sýning á verkum mín-
um í Galleríi F6 í Schöppingen þar sem ég sýni
ljósmyndaverk og nokkra muni. Það sem fyrir
mér vakir með þeirri sýningu er að reyna að
draga fram það sameiginlega í hinu stóra og
því smáa. Ásýnd ólíkra fyrirbæra getur verið
svipuð þegar grannt er skoðað. Sem dæmi má
nefna þegar mynd af nafla er margfalt stækk-
uð þá tekur hún á sig útlit loftmyndar af stór-
brotnu landslagi.
Ég hef mikinn áhuga á að fara til Islands-
næsta sumar og búa þar um nokkurra mánaða
skeið. Mér finnst gott að vinna þar og ómetan-
legt að viðhalda því sambandi sem ég hef við
íslendinga og hið lifandi tungumál.“

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. NÓVEMBER 1998 17