Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1998, Blaðsíða 15

RERIm MIHH.KERI

•bjiiL >tr"íwi>*Áu^ ,* tiw<
*rw~7“-
•3C3i- isrt-mv.' -
■ / iví-
ÍSLENSKUR draumur um skrautgarð: Þorbjörn Björnsson teiknaði
myndina af Veðramótum í Skagafirði veturinn 1911-12. Þorbjörn átti
síðar eftir að „gera garðinn frægan" þegar hann byggði einn glæsi-
legasta bæ landsins á Geitaskarði í Langadal.
MINJASAFNSGARÐURINN á Akureyri um síðustu aldamót. Jón Chr.
Stephanson og Kristjana Magnúsdóttir byggðu upp og ræktuðu
garðinn. í gegnum hann liggur ás og þverás, en „torg“ í miðju.
SKRUÐUR, garður Sigtryggs Guðlaugssonar a Nupi, sker sig mjög úr umhverfinu.
settust hér að. Víðsýni þessa fólks hafði afger-
andi áhrif á viðhorf og mótun umhverfisins.
Trúin á gagnsemi fjölbreyttrar fæðu fyrir
hollustu manna gerir það að verkum að undir
lok aldarinnar er matjurtagarður nánast við
hvert heimili jafnt í þéttbýli sem í sveitum.
Þekktir einkagarðar frá þessum tíma til
skrauts og nokkurra nytja eru garður Arna
Thorsteinsson landfógeta við Austurstræti í
Reykjavík (1862) (Hressógarðurinn) og fleiri
garðar í Reykjavík, ennfremur garður Guð-
bjargar Þorleifsdóttur (1897) í Múlakoti.
A nítjándu öldinni verður loks til fyrsta úti-
vistarsvæðið sem ekki er ætlað til annars en
að vera til prýði og nota við hátíðleg tækifæri,
Austurvöllur. Hann var óbyggður frá land-
námi, var notaður til slægna og sem tjald-
svæði fyrir þá sem áttu erindi til bæjarins. I
tilefni þjóðhátíðarinnar 1874 gaf borgarstjóm
Kaupmannahafnar bæjarstjórn Reykjavíkur
styttu, sjálfsmynd af Bertel Thorvaldsen. Var
henni komið fyrir á miðjum Austui-velli sem
þá hafði verið breytt í fyrsta frágengna opna
svæðið í þéttbýli, vandlega girt og lagt kross-
stíg. Styttan og umgjörðin umhverfís var á
Austurvelli fram undir 1930, er menn fluttu
styttu Thorvaldsen suður í Hljómskálagarð
þar sem styttu af Jónasi Hallgrímssyni hafði
verið komið fyrir nokkru áður, en stytta af
Jóni Sigurðssyni forseta var sett upp í stað-
inn. Austurvöllur var þá opnaður almenningi
að nýju eftir að hafa verið afgirtur allt frá því
1875.
Nýr landlæknir, Schierbeck, fiyst til lands-
ins 1883. Hann hafði sérstakan áhuga á garð-
yrkju og hóf hann fyrstur manna skipulegar
tilraunir með garðagróður, jafnt nytjaplöntur
sem trjáplöntur. Honum var úthlutað ræktun-
arreit þar sem gamli kirkjugarðurinn hafði
verið, sem lagður hafði verið niður aðeins
rúmum 40 árum íyrr. Reykvíkingar mót-
mæltu þessarí ákvörðun kröftuglega við bæj-
arstjórn. Schierbeck gerði grein fyrir garð-
yrkjutilraunum sínum í tímariti hins Isl. bók-
menntafélags 1889 og 1895. Garðyrkjufélag
íslands var stofnað 1885 um svipað leyti og
systurfélög þess á hinum Norðurlöndunum. I
Fógetagarðinum má enn finna nokkur tré,
sem gróðursett voru í tíð Schierbeck á síðustu
öld.
Alþingishúsgarðurinn (1895) er orðinn yfir
100 ára gamali. Hann er best varðveitti garð-
ur okkar frá þessum tíma, nánast óbreyttur.
Þar fór Tryggvi Gunnarsson alþingismaður
og bankastjóri fyrir framkvæmdum. Eyddi
Tryggvi m.a. síðustu 20 árum ævi sinnar í að
hirða um garðinn, og fékk um síðir hinsta leg í
garðinum. Uppdráttur af Al-
þingishúsgarðurinum er varð-
veittur og sýnir hann svo
ekki verður um villst að
hann var gerður eftir
forskrift hönnuðar
sem að öllum líkind-
um var Tryggvi Gunn-
arsson. Aiþingishús-
garðurinn er án efa fyrsta
lóð við stofnun á íslandi, og
er mótaður eftir hugmyndum
og tíðaranda aldamótanna,
viktoríanskur. Samkvæmt um-
ræðu á Alþingi vegna undir-
búnings framkvæmda við
garðinn þá var hann hugsaður
til afþreyingar alþingismönn-
um.
Skipulegar skógræktartil-
raunir hefjast um aldamótin á
Þingvöllum og að Grund í
Eyjafirði. Dani sem höfðu
kynnst aðstæðum hérlendis
fýsti að gera tilraunir með
skógrækt en auk þeirra komu
áhugamenn innanlands að
þeim. Hafa verður í huga að
ekki eru nema rúm 100 ár síð-
an hafist var handa um skipu-
lega og almenna ræktun trjágróðurs til nytja
og yndis. Trjárækt í görðum við einstöku
sveitabæi og hús í bæjum á nítjánduöldinni
var upphafið en mjög lítið er nú sýnilegt
af þeim tilraunum nema garðarnir að
Skriðu og Víkurgarðurinn.
Saga kirkjugarða á íslandi er jafn-
gömul kristni hérlendis (1000) eða nær
þúsund ára gömul og verður að skoðast sem
hluti garðsögunnar. Framan af öldum mótað-
ist kirkjugarðurinn að íslenskum aðstæðum,
s.s. veðurfari og erfiðum samgöngum þannig
að kirkjugarðar voru mjög víða. Siðir og venj-
ur mótuðust síðar mjög í samræmi við nor-
ræna og síðar danska lögskipan. Eldri og
yngri kirkjugarðar Reykjavíkur endurspegla
þá þróun sem orðið hafa í aldanna rás. Víkur-
kirkjugarðurinn á horni Aðalstrætis og
Kirkjustrætis var legstaður Reykvíkinga í
rúmar 8 aldir frá því ár 1000 til 1838.
Helstu áhrif frá kirkjugörðum í garðmenn-
ingu okkar er án vafa girðingamar, hlaðnir
torf- eða grjótgarðar til að vemda hinstu leg
forfeðranna fyrir ágangi búsmala. Menn
gerðu sér grein fyrir mikilvægi skjólsins og
friðunar sem myndaðist við gerð heilla garða.
Umhverfis ræktunarreit Schierbeck í Aðal-
GARÐURINN
við hallirnar í Versölum
er víðfrægur en fæstir
átta sig á stærð hans. Hér
hafa útlínur Heimaeyjar í
Vestmannaeyjum verið teiknað-
ar ofan í grunnmynd garðsins og
skilst þá betur umfang hans.
stræti var gerð heil skjólgirðing, einnig gii'ð-
ing úr járnplötum umhverfis ræktunarstöðina
á Akureyri um aldamótin síðustu. .
Aldamótaskrautgarðurinn
Aratugirnir fyrir og eftir aldamótin síðustu
voru miklir umbrotatímar í íslensku þjóðlífi,
enda sjálfstæðisbaráttan á lokastigi og miklir
flokkadrættir með mönnum. Þessi gróska fór
um allt þjóðfélagið og birtist í ótal myndum.
Garðasagan, sem hér hefur verið rakin í
stuttu máli, fór ekki varhluta af vorinu sem
var í lofti, enda fátt sem var jafn sýnilegur
vottur um nýja tíma fyrir þjóðai-vitundina,
eins og að ná tökum á ræktun trjágróðurs og
skrautjurta. Margir helstu framámenn þjóð-
lífsins gerðust brautryðjendur í ræktunar-
málum, einkum og sér í lagi garðrækt.
í byrjun aldarinnar verða skil milli ræktun-
argreina, Búnaðarfélags íslands og Garð-
yrkjufélagsins sjá um ráðgjöf við ræktun
nytjagróðurs. Einnig safnar Garðyrkjufélagið
á fyrrihluta aldarinnar merkum upplýsingum
um garða víðsvegar um landið. Skógræktin og
tilraunir með nýjar tegundir trjáplantna vex
þegar líður á öldina en um 1940 hefst inn-
flutningur erlendra trjátegunda frá vestur-
heimi fyrir alvöru.
Um aldamótin koma til starfa garðyrkju-
menntaðir menn. Einar Helgason er sá sem
markaði dýpstu sporin í garðyrkju á íyrri-
hluta aldarinnar og fram yfir 1930. Hann lauk
námi í garðyrkju rétt fyrir aldamótin og varð
síðar íyrsti garðyrkjustjóri landsins og starf-
aði hjá Búnaðarfélagi Islands. Hann ritaði
þekkt fræðslurit í garðyrkju, Bjarkir, Hvann-
ir og Rósir. Eftir 1920 kemur til landsins
fyrsti íslendingurinn sem lýkur háskólagráðu
í garðyrkju, Ragnar Asgeirsson. Garðyrkju-
skóli ríkisins að Reykjum í Ölfusi var stofnað-
ur 1939 og með tilkomu hans verða straum-
hvörf á þessu sviði.
Einkenni fyrir sögu þeirra garða sem varð-
veittir eru frá fyrstu árum aldarinnar, alda-
mótaskrautgarðanna, er að þeim er öllum ætl-
að ákveðið hlutverk áður en hafist er handa
við byggingu þeirra. Þeir eiga að vera til fyr-
irmyndar fyrir aðra og þeir eru flestir verk
áhugafólks og eni gerðir fyrir samtakamátt
áhugamanna. Draumur hugsjónafólks sem vill
fegra og bæta umhverfi sitt og láta aðra njóta
með sér.
Skrúður í Dýrafirði sem byggður er á árun-
um 1905-09 var að mestu leyti hugverk séra
Sigtryggs Guðlaugssonar. Garðurinn hafði
þann tilgang frá upphafi að vera kennslugarð-
ur fyrir ungmenni í Alþýðuskólanum að Núpi,
þar komust þau í snertingu við garðrækt og
gróðursetti hver árgangur í skólanum tré í
garðinn. Garðurinn er eins og eyja í stór-
brotnu landslagi Dýrafjarðar. 1993 hófst
gagnger endurbygging garðsins sem lauk
1997 og var samstarf Garðyrkjuskólans og
áhugamanna. Skrúður er nú í umsjá Isafjarð-
arbæjar. Lystigarðurinn á Akureyri sem unn-
ið var að á árunum 1910-12. Tilurð garðsins
má þakka áhuga hóps kvenna á Akureyri á að
bæta útlit bæjarins. Nú er Lystigarðurinn ein
af perlum Akurejrrar og hefur hann vaxið og
þróast í að vera grasagarður.
Mótun umhverfis Tjarnarinnar í Reykjavík
hófst 1914 þegar Skógi-æktarfélag ísl. fékk
úthlutað landi til ræktunar við Bjarkargötu.
Síðar var hafist handa við Hljómskálagarðs-
ins 1922. Segja má að umhverfi Tjarnarinnar
sé röð af görðum og opnum svæðum sem hafa
verið í mótun fram á þennan dag.
Hellisgerði í Hafnarfirði 1923 er verk
málfundafélagsins Mímis. Þar ræddu
menn um það á fundum hjá sér hvað þeir
gætu gert til að bæta og snyrta umhverfi í
bænum. Sameiginlegt með þessum þekktu
görðum frá þessu tímabili er að saga þeirra,
í upphafi, er mjög vel varðveitt í dagbókum
og fundargerðarbókum þeirra einstaklinga fé-
lagasamtaka sem stóðu að verki.
Simsonsgarðurinn á Isafirði frá 1926 er
sérstakt dæmi um framtak einstaklings á
kreppuárunum til að gera umhverfi sitt fal-
legra.
Kvenfélagsgarðurinn á Norðfirði 1936 og
Skallagrímsgarðurinn í Borgarnesi 1939 eru
dæmi um þekkta garða sem kvenfélög höfðu
forgöngu um og Tryggvagarður á Selfossi frá
1940 sem ungmennafélagið á staðnum hóf
framkvæmdir við.
Mikilvægi umhverfis í og við þéttbýli verð-
ur mönnum ljóst er líður á öldina. Mótun
þessa umhverfis tekur að þróast t.d. með frið-
un Heiðmerkur 1950, „griðlandi allrar
Reykvíkinga", og í kjölfarið fylgir gróðursetn-
ing og umbætur til að taka á móti gestum.
Sömuleiðis Kjarni, útivistarsvæði við Akur-
eyri, skömmu seinna.
Tímabilið frá 1950 til okkar daga er efni í
nýjan pistil og verður því staðnæmst hér. Þá
kemur fyrsti landslagsarkitektinn til starfa
(1953) og má segja að þá hefjist fyrir alvöru
nýtt skeið í mótun garða á Islandi og alls um-
hverfis við híbýli fólks. Þessi brot úr sögu ís-
lenska garðsins eru tekin saman í tilefni af því
að á þessu ári eru 20 ár síðan Félag íslenskra
landslagsarkitekta var stofnað, 24. febrúar
1978. Landslagsarkitektastéttin er ekki fjöl-
menn, telur nimlega 40 einstaklinga. Starfs-
greinin er ung og hefur verið í mikilli mótun.
Við nánari skoðun er margt sem saga garða
á íslandi geymir. Verk frumherjanna og
reynsla þeirra við að móta umhverfi manna,
sérstaklega á þessari öld, mun verða lands-
lagsarkitektum mikilvægur leiðarvísir inn í
nýja öld.
Síðari greinin af sama tilefni, „Landslag að-
ferðafræði við flokkun og mat“ eftir Yngva
Þór Loftsson, landslagsarkitekt, birtist í
næstu Lesbók.
Höfundurinn er landslagsarkitekt.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. NÓVEMBER 1998 1 5