Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1998, Blaðsíða 7

ÍSLENSK BÓKMENNTAGAGNRÝNI
TILFINNINGA-
GUSUR
GRÖNDALS
Einn afkastamesti ritdómari og bókmenntaskríbent
nítjóndu aldar var skóldið og fggurfræðingurinn, Bene-
dikt Sveinbjarnarson Gröndal. ÞRÖSTUR HELGASON
skoðaði nokkra ritdóma | Dessa snillinqs og komst meðal
annars að því að þeir fjölluðu iðuleqa um eitthvað
annað en ritið sem gggnrýna ótti.
RITDÓMAR Benedikts Gröndals
Sveinbjarnarsonar (1826-1906)
eru allsérstæðir, eins og flest það
sem frá honum kom, en endur-
spegla engu að síður vej anda,
þróun og spennu í ritdómum um
og fyrir síðustu aldamót, bæði
hvað varðar byggingu og inni-
hald og þær bókmenntahugmyndir sem öldin
ól af sér. í grein um rímnadóm Jónasar Hall-
grímssonar (1807-1845) hér í Lesbókinni fyrir
skömmu kom fram að Jónas var sporgöngu-
maður Magnúsar Stephensens (1762-1833),
bæði í viðhorfi sínu til rímna og skáldskapar
almennt; Jónas var með öðrum orðum upplýs-
ingarmaður þótt rómantískar bókmenntahug-
myndir hafi náð töluverðum þroska í skrifum
hans. Rómantísk skáldskaparfræði nær hins
vegar hámarki sínu hér á landi í skrifum
Benedikts Gröndals en áhersla hans á tilfinn:
ingar, frumleika og ímyndunarafl er algjör. í
fyrirlestri sínum, „Um skáldskap“, sem Grön-
dal hélt í Reykjavík fjórða febrúar 1888 og
var eins konar varnarræða fyrir ídealsimann
gegn ásókn realistanna svokölluðu, sem þá
voru að hasla sér völl í íslenskum bókmennt-
um með Hannes Hafstein (1861-1922) og Gest
Pálsson (1852-1891) í ^ fararbroddi, segir:
„Skáldskapur er lýsingjjmeð orðum á ein-
hverjum hugmyndum í veldi fegurðarinnar.
En einmitt þetta veldi er æðra og hærra en sú
daglega hreyfing lífsins - með öðrum orðum:
það er ideelt veldi. Sú þýðing, sem skáldskap-
urinn hefur fyrir lífið, er í því innifalinn, að
andinn lyftist upp í veldi fegurðarinnar og
upp yfir lífið“ (tilvitnanir eftir Ritsafn III og
IV, 1950 og 1953 nema annað sé tekið fram).
Bsekur f aukahlutverki
Ritdómar Gröndals eru fjölmargir og flestir
frá síðasta fjórðungi nítjándu aldar, sá elsti
sem ég hef fundið er frá árinu 1852 og er
hann birtur í ritsafni hans. Rítdómamir bera
glögg merki áhugamála Gröndals, hann fjallar
oft um fombókmenntir og vöxt og viðgang
ídealískra eða rómantískra bókmenntahug-
mynda á íslandi. Ritdómar virðast þannig oft
hafa orðið honum tilefni til að koma hugsjón-
um sínum á framfæri, stundum lendir meira
að segja ritið sem dómurinn á að fjalla um í
hálfgerðu aukahlutverki. Hvort sem það er
vegna þess að Gröndal er oft að ræða eitthvað
annað en ritið sem dómurinn fjallar um þá er
hann sjaldnast mjög gagnrýninn á skáldverk-
in sem hann skrifar um, það mætti jafnvel
frekar segja að hann brygðist við höfundum
til varnar og væri þá ofur jákvæður. I mörg-
um greinum varar hann hins vegar við oflofí,
sem honum finnst vera of algengt í skrifum
um íslenskar bækur, og vitnar þá iðulega í orð
Snorra um aðstæður þar sem það verði háð en
eigi lof. Ritdómar hans eru því einatt eins
konar jafnvægisdans á milli hóls og niðurrifs
þótt stíllinn geti verið ákafur og blóðríkur.
Beittastur er Gröndal í svargreinum sínum
við gagnrýni, hvort sem hún var á hans eigin
verk eða annarra. Gröndal getur hins vegar
verið harðorður í garð ýmissa annarra en
skáldanna í dómum sínum, ekki síst annarra
ritdómara, blaðamanna og útgefenda.
Hann kvartar oft sáran undan því að þessir
og hinir höfundar fái ekki þá athygli sem
þeim ber. Sjálfur þykist hann ekki eiga upp á
pallborðið hjá „blaðamönnum eða neinum",
eins og hann segir í svari sínu við ritdómi
Fjallkonunnar um Gönguhrólfsrímur sínar.
Þessa svargrein hefur hann á miklum þökk-
um fyrir dóminn en fljótlega kemur í ljós að
honum er ýmislegt annað í huga en þakklæti.
Gröndal segir til dæmis að allmargir hafi
keypt rímur sínar síðan getið var um þær í
Fjallkonunni „svo að ég má enn til að reka
mitt eldheita hjartans þakklæti framan í rit-
stjórann og ausa mínum brennandi tilfinn-
ingagusum yfir skallann á honum, þó að hann
kynni að verða alveg hárlaus eftir.“ Slíkar
rokur og brennandi tilfinningagusur eru ekki
óalgengar í ritdómum Gröndals þótt þær
beinist að öðrum en skáldunum. Sömuleiðis er
þessi íróníski ritháttur honum tamur.
Hér á eftir verða skoðaðir nokkrir dómar
Gröndals um samtímaskáld sem telja má
lýsandi fyrir skoðanir hans og rithátt.
Smámennska og persónuleg hluHöll
Það er ekki ólíklegt að Gröndal hafi fundið
sig vel í rómantískum og þunglyndislegum
kveðskap Gísla Brynjúlfssonar (1827-1888). í
Isafold 1891 skrifar hann lofsamlegan dóm
um Ljóðmæli Gísla enda telur hann skáldið
ekki hafa hlotið þá viðurkenningu landa sinna
sem hann átti skilið; og Gröndal er með skýr-
inguna á reiðum höndum: „hann [Gísli] var
ónýtur til að skjalla menn upp og fá sér flokk,
eins og sumir geta, og láta dynja yfir sig hrós
og dýrð, þótt þeir í rauninni séu engir föður-
landsvinir.“ Gröndal segir að óvinskapur Gísla
við Jón Sigurðsson (1811-1879) hafi ekki aflað
honum mikilla vinsælda hér á landi. Þetta
pólitíska stríð segir Gröndal að hafi valdið því
að Gísli varð „geðstirður" og „skoðaði allt frá
hinni dimmu hlið“ (Rit. Annað bindi, 1982).
Slíkar útleggingar á persónum skálda eru tíð-
ar í ritdómum Gröndals og ekki síður þessar
menningarpólitísku vangaveltur. Samsæris-
kenningarnar blómstra í texta hans enda var
jarðvegurinn frjósamur.
I ritdómi um Ljóðmæli Guðmundar skóla-
skálds Guðmundssonar (1874-1919) sem birt-
ist í Eimreiðinni 1903 hefur Gröndal sama
háttinn á og í dómnum um Gísla og byrjar á
skömmum; segir hann Guðmund einn þeirra
sem ekki hafi „fundið náð hjá skálddómurum
vorum og blaðamönnum" (Eimreiðinni IX ár,
1903). í dómi um Ljóðmæli Páls Ólafssonar
(1827-1905) rekur Gröndal þetta fálæti gagn-
vart vissum skáldum til þess að viðkomandi
hafi ekki nægilega sterk persónuleg tengsl við
blaðamenn: „Smámennskan og persónuleg
hlutföll ráða hér öllUj“ segir hann um íslensk-
an bókmenntaheim. I lok þessa dóms um Pál,
sem birtist í Fjallkonunni 1899, víkur Gröndal
svo á merkilegan hátt að eiginn útgáfuraun-
um sem hann rekur einnig til hinna persónu-
legu hlutfalla. „Það er eins og allir geti gefið
út kvæði nema ég,“ kveinar hann og segir að
kvæði sín liggi á víð og dreif í blöðum og tíma-
ritum sem séu ófáanleg; „fáir vita nú af þeim,
BENEDIKT Sveinbjarnarson Gröndal
þau eru horfin og falin.“ Gröndal segir ástæð-
una þá að hann hafi selt mikið kvæðahandrit
tilteknum útgefanda sem svo vilji ekki gefa
þau út, „kannske af hræðslu við einhverja níð-
ritara, sem ég hefi komið mér illa við, eða þá
talaður upp af einhverjum náunga - ég hef
oftar en einu sinni orðið íyrir slíku.“
Þetta er ekki tómt væl og brigslyrði hjá
Gröndal heldur lýsing á menningnarlegu
ástandi þessa tíma hér á landi. í þriðja bindi
Islensku bókmenntasögunnar (MM, 1996)
segir Matthías Viðar Sæmundsson að þetta
ástand hafi einkennst af deyfð og kyrrstöðu
og vitnar í orð Valtýs Guðmundssonar
(1860-1928) um að „siðferðislegt þrek, sjálf-
stæði, drengskapur, orðheldni, óhlutdrægni
og aðrir andlegir mannkostir“ hafi farið
þverrandi með þjóðinni. Af ritdómum Grön-
dals að dæma var hann sér meðvitandi um
þetta ástand og deildi á það en um leið var
hann vissulega þátttakandi í því; eins og áður
sagði einkennast skrif hans ekki síst af per-
sónulegu poti og hnútukasti, eftir að ritdeilur
hans og realistanna byrja á níunda áratug
nítjándu aldarinnar notar hann til dæmis
hvert tækifæri til að kasta rýrð á þá Gest
Pálsson og Hannes Hafstein.
Rómantik i öllum skáldskap
Segja má að Gröndal noti hvert tækifæri
sem gefst til að koma á framfæri boðskap
rómantíkurinnar um bókmenntir, hugmynd-
um ídealismans um eðli skáldskaparins, Dóm-
urinn um Guðmund Guðmundsson - sem
Gröndal kallar vel að merkja „hárómantískt
skáld“ - snýst til að mynda upp í mikinn áróð-
ur fyrir þessum hugmyndum og skaðsemi
realismans. Gröndal segir að örlög rómantík-
urinnar hér á landi hafi orðið þau sömu og
rímnanna. „Ef eitthvað var ort sem hét »rím-
ur«, þá var það fyrirlitið; öllu þess konar átti
að útrýma og það var (og er enn af mörgum)
skoðað sem þjóðarskömm." Eins hefur farið
fyrir rómantíkinni, segir Gröndal, af því að
hún var misbrúkuð í upphafi hérlendis komst
óorð á hana.
Gröndal segir að rómantík sé í öllum „veru-
legum skáldskap" en það sé aðeins vegna þess
að „tíminn hefir orðið nieira og meira verkleg-
ur (materíaliskur)" að hér um bil allur skáld-
skapur hefur orðið „verklegur og pólitískur,
eða með öðrum orðum: Lækkað úr hinu
skáldlega veldi." Gröndal kvartar undan því
að skáldskapur fjalli þannig vart um neitt
annað en verklega hluti, jafnvel ættjarðar-
kvæðin rugli alltaf um „framfarir, búskap,
jarðyrkju og þess konar.“
Eins og sjá má eru skýr skil á milli „róman-
tíkerans" Jónasar Hallgrímssonar og róman-
tíkerans Benedikts Gröndals; sá fyrmefndi
lagði höfuðáherslu á fræðslu- og nytsemisboð-
skap upplýsingarinnar en sá síðarnefndi legg-
ur beinlínis fæð á hann og telur hann skáld-
skap til óþurftar. Um flugháan skáldskap
Guðmundar segir Gröndal: „Þeir sem ekki
hugsa um annað en járnbrautir, rafmagn,
gufuafl, smjörgerð og matinn, þeir munu
trauðlega nenna að fylgja Guðmundi."
„Galimathias"
Eins og aðrir ritdómarar síðustu aldar eyð-
ir Gröndal iðulega miklu púðri í upptalningu
á prentvillum í dómum sínum og útmálun á
málvillum og misheppnuðum myndlfldngum
og öðrum slíkum smáatriðum. Þó keyrir um
þverbak í umfjöllun hans í ísafold 1894 um
bók eftir skáldbróður sinn, Matthías
Jochumsson, (1835-1920) sem nefnist
Chicagó-för mín. Þar eru taldar upp hinar
ýmsu villur í textanum í mjög löngu máli
enda segir Gröndal að „væmni og óbragð“
komi í hann af að sjá þetta.
Greinilegt er af þessum dómi að bók
Matthíasar hefur farið mikið í taugarnar á
Gröndal þótt hann rífi hana ekki alveg niður.
Ljóst má vera að það eru fyrst og fremst
skoðanir Matthíasar á Vesturheimi og ferð-
um íslendinga þangað sem fara í skapið á
Gröndal. Honum finnst skáldið ekki tala
nægilega skýrt gegn Ameríku þótt andúð
hans á henni megi sjá undirniðri í öllum text-
anum. Gröndal þykir skömm að Vesturheims-
ferðunum og segir Ameríku ekki vera neitt
„annað en peningar“. Um Chicago-borg seg-
ist hann heldur ekki hafa heyrt neitt merki-
legt: „“Himinskafar", „lyftarar“, eintómar
furðuvélar og allt og allt - en ekki nefnd
nokkur vísindi, engin bók, engin andleg
hreyfing, nema kannske trúarmas og pen-
ingaglamur."
Leiða mætti getum að því að vonbrigði
Gröndals yfir linkulegum tökum skáldbróður
síns á Ameríku hafi haft áhrif á þann þunga
dóm sem hann svo fellir um skáldskap hans
síðast í bókinni; hér er að minnsta kosti um
eina af hinum kostulegu gröndælsku tilfinn-
ingagusum að ræða: „Óskandi hefði verið,"
segir Gröndal, „að höfundur hefði gætt betur
að þrem seinustu blöðunum hjá sér, því hver
sem vill má kalla það „skáldskap"; annað eins
„Galimathias" er varla unnt að hugsa sér; það
er ekki væmið, það er hreint og beint upp-
sölumeðal, og er vonandi, að séra Matthías
fari ekki að „concurrera" við apótekarana,
heldur passi sitt embætti og gefi sínum söfn-
uði inn heilsusamlegan anda.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. MARZ 1998 7