Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1998, Blaðsíða 5

fann að ég hafði öðlast þessa dásamlegu gáfu.
Eg gat læknað sjúka, flogið inn á lönd dauðra
til þess að leita týndra sálna og farið á fund
Hafandans mikla til að sækja veiðidýr. Loks
gat ég innt af höndum furðulegustu þrautir, er
skyldu sannfæra fólk um yfirnáttúrulega hæfi-
leika mína.“
Seiður og breytt vitundarástand
Helsta gáfa seiðandans fólst í því að geta að
vild valdið grundvallarbreytingum á vitundar-
ástandi sínu. Hér er ekki átt við koma sjálfum
sér í einhvers konar „leiðslu" þar sem venju-
legrar dagvitundar nýtur ekki lengur við,
heldur öllu frekar ljúka upp dyrum að dýpri
vitundarsviðum hugans. Seiðmaðurinn virtist
geta stigið úr heimi hlutvei uleikans inn í „að-
skilinn veruleika" og innt þar af hendi bless-
unam'kt starf fyrir meðbræður sína og samfé-
lagið í heild. Þeir seiðmenn, sem enn starfa og
lifa á okkar tímum, fullyrða að á þeirri stund
sé vitundin ekki lengur fangi í völundarhúsi
efnisheimsins heldur þátttakandi í langtum yf-
irgripsmeiri heimi andlegs veruleika.
Markmið seiðsins var því að víkka út vitund-
arástand seiðandans og koma honum í gagn-
gert samband við aðrar víddir eða heima veru-
leikans. Þessir heimar voru mismargir og ekki
alltaf sambærilegir að gerð meðal hinna ýmsu
þjóða en áttu það sameiginlegt að þar ólu ald-
ur sinn huliðsverur og vættir náttúrunnar sem
seiðmaðurinn fékk liðveislu frá.
Seiðmögnun fól oft í sér kveðanda mikinn,
söng eða skræki sem voru stundum þess eðlis
að ekki þótti eftir hafandi. Seiðtrumban er þó
mikilvægasta verkfæri seiðmannsins. Hún
gengur að erfðum og vex máttur hennar með
aldrinum. Seiðtrumban er yfírleitt sporöskju-
laga með þremur hólfum. Hólfín áttu að tákna
anda himins, anda jarðar og anda mannsins
sjálfs. Trumban er skreytt myndtáknum og er
notuð til spásagna. Hlekkir úr eirkeðju voru
þá látnir á trommuna. Þegar slegið var á hana
færðust málmhringimir í ákveðna afstöðu
gagnvart táknunum og var það trú manna að
seiðmaðurinn gæti út frá staðsetningu þeirra
skyggnst inn í framtíðina.
Einnig þekktist að notuð væru önnur hljóð-
færi en tromma, t.d. hringlur, hrossabrestur
og jafnvel strengjahljóðfæri. Var þá ávallt
leikin síendurtekin hrynjandi sömu tóna. Víða
þekktist að seiðandinn syngi einn en einnig
var algengt að fólk umhverfis seiðmanninn
(konuna) syngi til að koma seiðandanum í
sjálfgleymi. Samfelld og kraftmikil öndun und-
ir sjálfráðri stjórn (svonefnd líföndun) var
einnig notuð til að magna líkamann og skerpa
vitundina.
Rannsóknir á trumbu-
slátti seiðmanna
Vísindamenn hafa á síðustu árum rannsakað
trumbuslátt seiðmanna og þær breytingar
sem hann veldur á vitundarlífi fólks. Athugan-
ir þeirra gefa ótvírætt til kynna að trumbu-
slátturinn hafí afgerandi áhrif á miðtaugakerf-
ið. Mælingar með heilarafrita (EGG) sýna að
síendurtekin hrynjandi seiðtrumbunnar eykur
framleiðslu heilans á þeta-bylgjum. Þeta-
bylgjur eru með orkumestu rafbylgjum heil-
ans. Auk delta-bylgna hafa þær hægustu
sveiflutíðni heilabylgna og koma einkum fram
í svefnhöfga og draumum. Vitundarástand
seiðmannsins líkist þó ekki svefni þar sem
seiðmaðurinn er vökull og hefur fullkomna
stjórn á hugarástandi sínu. Vísindamenn
álykta því að hér sé um sérstakt vitundará-
stand að ræða. Trumbuslátturinn virðist opna
fyrir tiltekin svið hugans þó að seiðandinn
haldi samhliða fullri meðvitund og starfi á við-
unandi hátt á báðum sviðum. Seiðmenn segja
sjálfír að seiðtrumban geri þeim kleift að ber-
ast inn í aðra heima þar sem endurreist nýtt
sjálf tekur til starfa.
Völvur Óðins
I Lokasennu ræðst Loki Laufeyjarson að
Óðni: og draptu á vétt sem völur (barðir þú
á trumbu sem völva) _ hugði ég það args aðal
(eðli homma)“. í Ynglingasögu segir frá því að
seiðnum „fylgir svo mikil ergi, að eigi þótti
karlmönnum skammlaust við að fara, og var
gyðjunum kennd sú íþrótt“. Þess er getið að
Freyja Njarðardóttir hafi fyrst kennt Asum
seið en hún var af Vanaætt. Talið er að átrún-
aður Vana sé eldri en Óðins-dýrkun og hafi
þessir tveir siðir runnið saman.
Víða í fornsögunum segir frá því að völvur,
stundum nefndar spámeyjar eða vísindakonur,
hafí farið um landið og spáð mönnum forlög
sín og árferð eða aðra hluti. Var þá talað um
að ganga til fréttar, að fella blótspón eða að gá
blótsins. Samfélagsstaða og viðhorf fólks til
vöivunnar kemur vel fram í frásögn Eiríks-
sögu rauða af heimsókn Þorbjargar lítilvölvu
til Herjólfsnesar á Grænlandi. Henni er tekið
með virktum og búið hásæti. Vinsamlegt við-
mót og virðing fyrir fólki af þessum toga þekk-
ist meðal annars hjá Sömum, en þar kvartar
prestur yfír því að börn og fullorðnir komi
hlaupandi á móti seiðmanninum „líkt og hann
væri guðsmaður eða engill af himnum".
Völvan hefur staf í hendi. Orðið völva er !ík-
lega dregið af völur, sem er sívalur stafur. í
Laxdælu er lýst hvar völuleiði finnst undir
kirkjugólfi og seiðstafur þar við hlið. Seiðstaf-
urinn er eitt megineinkenni rússneskra og
samískra seiðkvenna. Orðið völur er hins veg-
ar dregið af orðinu völsi eða reður karlmanns.
Seiðmenn eru einnig nefndir seiðberendur, en
berandi er tilvísun í kynfæri konunnar. Minnir
þetta á skauf- og reðurtákn í fornum átrúnaði.
Varðlolcka
I lýsingunni af véfrétt Þorbjargar lítilvölvu
kemur fram að konur hafí slegið hring um
seiðhjallinn sem Þorbjörg sat upp á. Síðan var
kveðið kvæði sem nefnt var Varðlokur. Orðið
„varð“ merkir fylgja eða sál sem aðskilin er
frá persónunni. Vörðurinn getur ýmist verið í
manns- eða dýrslíki eða jafnvel sem ljós. Oft
er talað um garðsvörð eða túnsvörð, en það
var vættur eða verndari einhvers svæðis eða
staðar. Sænski fræðimaðurinn Dag Strömback
hefur varpað fram þeirri tilgátu að orðið varð-
loka hafi upphaflega verið „varðlokka". Hann
nefnir til þess dæmi frá Sömum, þar sem ung-
lingsstúlka er fengin til þess að lokka sál seið-
mannsins aftur inn í stirnaðan líkamann með
því að hvísla í eyra hans. Flutningur kvæðisins
Varðlokur hefur þá líklega haft þann tilgang
að lokka að ýmsar andaverur og nálæga vætti.
Enda segir Þorbjörg að kvæðinu loknu að
„margar þær náttúnu- hingað til hafa sótt og
þótti fagurt að heyra það er kveðið var, er áð-
ur vildi frá oss snúast og oss öngva hlýðni
veita". Og virtist þá tilganginum með athöfn-
inni náð.
Seiður og sálhrifalyf
Notkun sálhrifalyíja fór víða fram samhliða
seiðnum. Samar og Síberíubúar höfðu mikið
dálæti á amanita muscaria, eða berserkja-
sveppinum og var sífelld eftirspurn eftir hon-
um. Koryakar í Síberíu létu jafnvel fullvaxta
hreindýr í skiptum fyrir einn þurrkaðan ber-
serkjasvepp. Annar sveppur sem neytt var í
sama tilgangi og vex á norðlægum slóðum er
peðsveppurinn (psilocybin). Indíánar í Mexíkó
nefndu peðsveppinn töfrasvepp og var hann
álitinn heilagur vegna áhrifa sinna. Ekki er
mér kunnugt um neinar ritaðar heimildir um
notkun þessara sveppa hér á landi.
I frásögninni af Þorbjörgu lítilvölvu kemur
fram að henni var veittur „sá umbúningur, sem
hún þurfti að hafa til að fremja seiðinn“.
Minnst er á að Þorbjörg hafi setið ofan á seið-
hjalli á meðan hún magnaði seiðinn, en seið-
hjallur hefur líklega verið hár, afmarkaður
pallur sem reistur var eingöngu til þessara
nota. Samar sitja á palli og til er lýsing frá Sí-
beríu þar sem seiðkarl kemur sér fyrir á
ferköntuðu sæti og ketill með sjóðandi vatni er
hafður fyrir neðan. I pottinn voru skynörvandi
sveppir og þegar þeir höfðu verið soðnir í
mauk var seyðið drukkið.
Þess skal þó getið að notkun sálhrifalyfja
meðal seiðmanna er alls ekki algild og engan
veginn forsenda fyrir því starfi sem þeir inna
af hendi. Indíánar í Norður-Ameríku og sær-
ingamenn inúíta notuðu sem dæmi ekki jurtir
af þessu tagi. Þar sem notkun þeirra þekktist
voru þær taldar mikilvægur þáttur í helgiat-
höfnum þjóðflokksins. Jurtirnar voru álitnar
ginnhelgar. Þær voru aldrei notaðar sem vímu-
gjafar eins og því miður er algengt nú á dög-
um.
Sendingar og liknargaldur
í Heimskringlu kemur fram að Óðinn fékk
með seiðnum mátt til að „gera mönnum bana
eða óhamingju eða vanheilindi og taka frá
mönnum vit eða afl og gefa öðrum“. Þess konar
seiður flokkast sem svartigaldur. Svartigaldur
er kunnur úr fornritunum, en hann var galaður
til þess að valda öðrum tjóni og jafnvel dauða.
Sterk trú var á að með seið mætti hafa áhrif ó
veður, valda þoku eða sjávarháska og einnig
brjóta niður kynferðislega mótstöðu. Sending-
ar eða stefnuvargar eru dæmi um svartagald-
ur, en þá er átt við að senda eitthvert illvætti
að ákveðnum mönnum, yflrleitt þegar fórnar-
lambið er varnarlaust í svefni.
Líknargaldur, sem galdraður var til ham-
ingju og heilla, er þó algengari beiting galdui-s.
í Sigurdrífamálum ákallai' valkyrjan Sigur-
drífa æsi og ásynjur og biður þau um að veita
sér og Sigurði Fáfnisbana „læknishendur,
meðan lifum“. Talið er að völvur þær sem
kenndar voru við Óðin hafí ekki aðeins
skyggnst inn í framtíðina heldur jafnframt
stundað lækningar að hætti þess tíma. Handa-
yfirlagning hefur líklega verið eitt afbrigði
þeirra. Meðferðargjafinn leggur þá hendur sín-
ar yfir líkama sjúklingsins og hefur græðandi
áhrif á einhvern ókunnan hátt.
Germanskar rúnir
Sérstaða keltneskra og germanskra seið-
manna fólst í notkun þeÚTa á rúnum. Orðið rún
merkii’ leyndardómur. í þýsku er það náskylt
orði sem þýðir „að hvísla". Þegar höfðingjar
Engilsaxa komu saman til leynifundar var
samkoma þeirra nefnd „rúnir“. Einnig má geta
þess að þegar Wulfila biskup þýddi Biblíuna
yfir á gotnesku brúkaði hann orðið „runa“ yfir
„leyndardómur" í setningunni „leyndardómur
guðsríkis“. Orðið rún hefur því ávallt staðið
fyrir það sem er leyndardómsfullt, óþekkt og
yfírnáttúrulegt. Slík merking er að öllu leyti
viðeigandi, því rúnirnar voni aldrei hugsaðar
sem stafaletur, líkt og latnesku bókstafirnir,
heldur voru rúnir fyrst og fremst notaðar til að
varpa hlutkesti, til spásagnar og til að galdra
fram máttarvöld er gætu haft áhrif á líf og ör-
lög manna.
Fræðimenn eru ekki sammála um hvar eða
hvenær rúnaletur kom fyrst fram í Evrópu.
Hins vegar er ljóst að germanskir þjóðflokkar
ristu táknmyndir í steina mörgum öldum fyrir
Kristsburð. Fjölmargar forsögulegar hellurist-
ur hafa fundist í Svíþjóð og eru þær taldar frá
síðara skeiði bronsaldar (u.þ.b. 1300 f. Kr.).
Þetta eru einfaldar og öflugar táknmyndir sem
standa fyrir frumöfl náttúrunnar. Þessar tákn-
myndir þykja bera vott um frjósemis- og sól-
dýrkun og eru taldar undanfari rúnaletursins.
Rúnaspá og rúnagaldur
Rómverski sagnfræðingurinn Takítus skýrir
frá rúnaspádómum germanskra þjóðflokka í
riti sínu Germanía, sem kom út árið 98. Þar
segir: „Þeir sýna spádómum og hlutkesti meiri
áhuga en nokkur annar. Aðferð þeirra er ein-
föld: Þeir sneiða grein af aldintré og hluta í
smábúta sem þeir merkja með táknum og strá
þeim síðan af handahófi á hvitan dúk. Að því
búnu kemur prestur þjóðflokksins, ef spáin er
fyrir alþjóðar hönd, en annars heimilisfaðirinn.
Hann ákallar guðina og er hann lítur upp til
himins tekur hann upp þrjá búta, einn í einu,
og þýðir hlutkestið af merkjunum sem á bút-
ana voru sett.“
í bók sinni Galdrar á íslandi segú' Matthías
Viðar Sæmundsson að greina megi sex þætti í
rúnagöldrum að fornu. Rúnameistarinn risti
rúnastafi og rauð þá með blóði eða litarefni.
Síðan söng hann eða kvað formála yfir ristunni.
Stundum fylgdi þessu einhvers konar hliðarat-
höfn sem ýmist gat komið á undan, samtímis
eða á eftir. Loks var rúnunum eytt með ein-
hverju móti.
I Egilssögu segir frá því hvernig þekkingar-
leysi á notkun rúna getur valdið feiknarskaða.
Egill kemst að því að fúskari í rúnafræðum
hafi rist tíu dulrúnir á hvalskíði og lagt undir
rúm sjúkrar konu. I stað þess að lækna konuna
gerðu rúnirnar illt verra. Egill brennir því
hvalbeinið og ristir nýjar rúnir konunni til
handa. Launstafirnir nýju verða fljótlega til
þess að konan, sem um ræðii', nær góðum bata.
Egill Skallagrímsson varar eindregið við því að
menn dufli við kynngimagnaðar rúnir án þess
að kunna til hlítar að ráða þær. Hann kveður:
Skalat maður rúnar rista
nema ráóa vel kunni
það verður mörgum manni
er um myrkvan staf villist.
Höfundur hefur um árabil unnið sem greinarhöfund-
ur í lausamennsku.
INDÍÁNAR Norður-Ameríku leituðu visku í einveru náttúrunnar. Þeir stóðu naktir á fjallstindum og grátbáðu Andann
mikla um að veita sér sýn, linntu ekki látum fyrr en þeir urðu fyrir vitrun eða fundu nálægð máttardýrs síns.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. MARZ 1998 5