Lesbók Morgunblaðsins - 19.07.1997, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGENBLAÐSINS - MENNING I.ISIIlí
28.tölublað - 72. árgangur
EFNI
Bolshoj
leikhúsið í Moskvu riðar til falls í tvennum
skilningi. Húsið sjálft liggur undir
skemmdum og sú listræna starfsemi, sem
það hefur hýst, hefur ekki þótt upp á
marga fiska. Til þess að koma Bolshoj til
hjálpar varð Boris Jeltsín Rússlandsfor-
seti að grípa til sinna ráða; hann leysti
sijórnanda ballettsins til margra ára frá
störfum og fékk annan í hans stað. Ungir
listamenn hafa komið fram á sviðið og
nú er unnið hörðum höndum að því að
bjarga Bolshoj.
Sprengisandsleið
er kunn frá fornu fari og af ferðalögum
þar um fara margar sögur allt frá sögn
Landnámu um búferlaflutninga Gnúpa-
Bárðs til ferðalaga á okkar tímum. Þarna
hafa menn ferðast fótgangandi, á hestum
og skíðum og svo vélknúnum farartækjum
eftir að þau komu til sögunnar. Góðum
sögum fer af mörgum þessara ferða, en
sumir lentu í hrakningum, mismiklum og
svo eru þeir, sem aldrei náðu í áfanga-
stað. Sandurinn er líka sveipaður dulúð
þjóðsögunnar.
Leikkonan
Bára Lyngdal Magnúsdóttir hélt á vit
sænsks leikhúslífs og leikstjórans Peter
Engkvist fyrir hálfu fjórða ári. Hún hefur
náð góðum árangri á undraskjótum tíma
og lék á Dramaten sl. vetur. Peter fer
hins vegar ótroðnar slóðir, en hann hefur
m.a. sett upp verk hér á Iandi í tvígang.
Urður Gunnarsdóttir var á ferð í Stokk-
hólmi nýlega og hitti þau hjón að máli.
Fyrsti japanski
skólinn fyrir nútímamyndlist er tekinn til
starfa í borginni Kitakyushu. Skólastjóri
og aðalhvatamaður að stofnun skólans er
Nobuo Nakamura, sem fór til London að
læra lögfræði, en hætti við hana og tók
að stunda listnám. Heimkominn gerðist
hann talsmaður nútímalistar, en talaði fyr-
ir daufum eyrum allt þar til leið hans lá
til Kitakyushu. Þangað fór líka Þóroddur
Bjarnason og Nakamura segir honum frá
skólanum, japönsku samfélagi og listalífi.
Þreytt en ánægð. Forsíóumyndina tók Jens Erik Larsen af Önnu Antonitsjevu sem er einn þeirra ungu
ballettdansara sem nú eiga aó hefja Bolshoj aftur til vegs og viróingar.
r
1 SIGURÐUR SIGURÐSSON FRÁ ARNARHOLTI
ÚTILEGUMAÐURINN
Öxlin er sigin, bakið er bogið
af byrði þungri - tómum mal.
Leggmerginn hefur sultur sogið
og sauðaleit um Skuggadai.
Þú gengur hijótt og hlustar við;
en höndin kreppist fast um stafinn -
þú heyrir vatna nætumið
og náhljóð kynleg saman vafin.
Ég sé þig elta heim í hreysið
við hraunið - máni að baki skín -
þinn eigin skugga, auðnuleysið,
sem eitt hélt tryggð við sporin þín.
- Svo fangasnauð var næðingsnótt
ei nokkur fyr, sem tókst að hjara.
Þú hlustar aftur - allt er hijótt,
nema elfan stynur milli skara.
Sigurður Sigurðsson, 1879-1939, fæddist i Kaupmannahöfn, en ólst upp í
Reykjavík. Hann var um skeiö sýsluskrifari í Arnarholti í Mýrasýslu og kenndi
sig vió þann bæ síóan.
RABB
LIKAMINN OG
LÆKNISLISTIN
LÆKNAR sem vilja vera vísinda-
legir halda því stundum fram
að læknisfræðin eigi að ein-
skorða sig við greiningu og
meðferð sjúkdóma. Þeir stað-
hæfa einnig að í starfi sínu
eigi læknirinn að einbeita sér
að líkamsstarfsemi sjúklings-
ins en skeyta ekki um aðra
þætti. Ég er sammála því að starfsemi
mannslíkamans er meginviðfangsefni heil-
brigðisstétta. En þegar ég tala um lifandi
mannslíkama er það lykilatriði fyrir mér
að hann er sál-líkamleg heild, en ekki eitt-
hvert andlaust vélrænt kerfi. Mér virðist
að félagslegur þáttur sé líka óbeint fólginn
í hugmyndinni um eðlilega starfandi
mannslíkama. Við getum ekki fellt dóma
um líkamsstarfsemi manns nema með hlið-
sjón af því hvað hann er fær um að gera.
Slík hugsun vísar óhjákvæmilega í félags-
legt samhengi því samfélagið er vettvang-
ur þeirra daglegu athafna sem manneskjan
þarf að framkvæma.
Mér virðist að of þröngur líkamsskiln-
ingur geti stuðlað að ófaglegri læknislist.
Ég tel að fagmennska í heilbrigðisþjónustu
sé ofin úr þremur meginþáttum: fræði-
legri þekkingu á viðfangsefninu, (tækni-
legrar) færni til að hafa áhrif á sjúkdóms-
ástand og (siðferðilegri) samskiptahæfni.
Mér sýnist að í öllum þessum þáttum
mættu verða áherzlubreytingar í menntun
og starfi lækna.
Vart verður deilt um kröfuna um fræði-
lega þekkingu á viðfangsefninu, en um
hitt má deila hvað slík þekking eigi að fela
í sér. Ekki fer þó á milli mála að haldgóð
þekking á líkamsstarfsemi manneskjunnar
er hér í brennidepli. Samt er full ástæða
til að vara við tveimur tilhneigingum sem
geta gert slíka þekkingu of einhæfa eða
þröngsýna. Fyrri tilhneigingin er sú að líta
á líkamann sem vélrænt kerfi fremur en
lifrænt í réttnefndum skilningi þess orðs.
Tvennt getur tapazt við þetta. Annars
vegar skapast hætta á að horft verði fram-
hjá því að lifandi mannslíkami er mann-
eskjan sjálf með tilfinningar, vilja og þarf-
ir sem taka þarf tillit til og virða í öllu
meðferðarferlinu. Það hefur vissulega skil-
að mikilvægum árangri í lækningum að
læknar hafa orðið sífellt sérhæfðari fræð-
ingar í einstökum líffærum og líffærahlut-
um. En jafnframt hefur það aukið hættuna
á að þeir skoði sjúklinginn eingöngu undir
þröngu sjónarhorni sérhæfingar sinnar og
aðskilji líffærastarfsemina frá þeirri lifuðu
líkamsheild sem manneskjan er. Undir
þessu sjónarhorni er ekki litið á persónuna
sem á í vanda, heldur á tiltekið líffæri sem
þarf að komast að og lagfæra með læknis-
aðgerð. Sjúklingurinn er þá séður sem ein-
bert sjúkdómstilfelli og aðrir þættir gleym-
ast.
Hin meginhættan sem skapast við að
líta á líkamann sem vélrænt kerfi er að
horft verði fram hjá því að lifandi manns-
líkami er flókið náttúrulegt vistkerfi sem
kann að lúta öðrum lögmálum en þeim sem
hægt er að gera grein fyrir með hugtökum
líffærafræðinnar. Fræg er setning þýzka
hugsuðarins Ludwigs Feuerbach, „Der
Mensch ist was er i8t“, eða manneskjan
er það sem hún étur. Mér virðist að ríkj-
andi læknisfræði hafi vanmetið þessa mik-
ilvægu staðreynd og vanrækt rannsóknir
á þýðingu mataræðis fyrir heilsu manna.
Samfara þeirri vanrækslu skortir okkur
viðameiri þekkingu á verkan náttúrulegra
lyfja sem fólk hefur þó notað sér til gagns
víða um heim um aldir. Undir áhrifum frá
aflfræðilegri heimsmynd Galileos tókst
læknisfræðin á við viðfangsefni sitt sem
vélrænt kerfi og sleit bönd við hefðir sem
reistar voru á aldalangri reynslu kynslóð-
anna. Það hefur því skort skilning milli
þeirra sem kenna sig við náttúrulækningar
og þeirra sem telja sig stunda réttnefndar
vísindalegar lækningar og afgreiða allt
annað sem bábilju. Við erum vön að tengja
fordóma við vanþekkingu. En sjaldan rekst
maður á sterkari fordóma en þá sem eiga
sér rætur í vísindalegri þekkingu á við-
fangsefni sem hefur verið of þröngt skil-
greint. Það hygg ég að hafi gerzt í nútíma-
læknisfræði. Hún er ekki réttnefnd nátt-
úruvísindi nema hún verði náttúrulegri.
Annar meginþátturinn í fagmennsku
heilbrigðisstétta er (tæknileg) færni til að
beita tiltækum úrræðum í því skyni að
hafa áhrif á sjúkdómsástand. í sambandi
við þennan þátt er ástæða til að vara við
tilhneigingu sem virðist vera rík meðal
lækna sem aldir eru upp við þá sýn á við-
fangsefnið sem ég lýsti hér að ofan. Hætta
er á að sá hugsunarháttur verði ríkjandi
að læknirinn verði jafnan „að gera eitt-
hvað“, nýta sér þann tæknibúnað og lyfja-
lager sem hann á kost á, en sjái síður önn-
ur úrræði. Þetta er angi af því sem kallað
hefur verið tæknihyggja lækna. Þar með
er ekki amast við tækninni sem slíkri, held-
ur því hugarfari að mikilvægt sé að gera
allt sem er hægt, jafnvel þótt réttast og
bezt væri að gera sem minnst. Þess vegna
eru oflækningar oft fylgifiskur læknisfræði-
legrar tæknihyggju. Það getur verið freist-
andi að nota tæknina með þessum hætti
því það friðþægir oft sjúklingum þótt það
gagnist þeim ekki. Öðru nær: með slíkum
vinnubrögðum getur heilbrigðisþjónustan
skaðað skjólstæðinga sína, sem fá alrangar
hugmyndir um kvilla sína og snúast við
þeim á vitlausan hátt. Það blasir jafnframt
við að tæknilega þenkjandi læknir er ekki
líklegur til að hvetja einstaklinginn til að
taka ábyrgð á eigin heilsu með heilnæmum
lífsháttum, því hann einskorðar verksvið
sitt við vísindalega greiningu og meðferð
sjúkdóma.
Þriðja markmiðið sem ég tel að hafa
beri að leiðárljósi í samskiptum læknis og
sjúklings er einmitt að efla sjúklinginn til
sjálfsbjargar. Það er rík tilhneiging í tækni-
sinnaðri læknisfræði að sjá sjúklinginn sem
einberan þolanda, þ.e. sem einstakling sem
er kominn undir læknishendur og gengst
undir þá meðferð sem honum hentar sam-
kvæmt beztu vísindalegu þekkingu. Þetta
hefur sína kosti, en því má aldrei gleyma
að allajafna er markmið meðferðar að ein-
staklingurinn geti lifað við sjúkdóm sinn
og tekist sjálfur á við hann af raunsæi og
ábyrgð. í allri meðferð er mikilvægt að
gera sjúklingi grein fyrir þvi að viðbrögð
hans við vandanum geta haft úrslitaáhrif
um það hvernig til tekst. Þess vegna gildir
það ekki sízt að efla sjúkling til sjálfsbjarg-
ar, hjálpa honum að virkja krafta sina til
bata. Þótt þetta stangist á engan hátt á
við vísindalegt hlutverk læknisins, verður
læknirinn i þessu tilliti öðru fremur að leyfa
sér að vera manneskja.
VILHJÁLMUR ÁRNASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. JÚLÍ1997 3