Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Síða 8

Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Síða 8
Gunnar nýtur danskrar veðurblíðu og skrifar úti í garði. Með honum á myndinni er Fransiska kona hans. Gunnar og Fransiska á efri árum heima hjá sér á Dyngjuveginum. nefnir Homo loquens — homo laborans þar sem hann fjallar um málfæmi og sjálfsvit- und. Þar vitnar hann til orða tveggja skálda um það að tjá sig á öðru máli en sínu eigin, þar stendur: „Einhveiju sinni heyrði ég finnlandssænska skáldið og stjómmálamanninn Claes Ander- son segja: „A ensku eru gáfur mínar (intellig- ens) aðeins 60% afþvísemþær eru á sænsku!“ og góðvinur margra íslendinga, finnska skáldið Antti Tuuri, hefur orðað sömu hugsun svo: „Á finnsku get ég sagt allt sem ég vil. Á sænsku get ég bara sagt það sem ég kann!““ Á þessa hindran réðst Gunnar Gunnarsson af mikilli einbeitingu, þá var hann ungur að áram og það er staðreynd að því nær sem maður er bamsaldrinum þeim mun betur gengur að læra nýtt tungumál. En auðvitað hefur þess gætt í texta hans, a.m.k. fyrst í stað, þótt segja megi að hann hafi fijótt náð undraverðum tökum á dönsku. Þetta staðfest- ir m.a. lítil grein eftir Christian Rimstad í Gads danske Magasin 1936 sem hann nefnir To islandske Romanforfattere og fjallar um Gunnar Gunnarsson og Guðmund Kamban. í kafla um skáldsöguna Grámann segir Rim- stad: „/ upphafi rithöfundarferils síns var Gunnar Gunnarsson enginn sérstakur stílsnill- ingur [...] En við einbeitingu, eða þá einfald- lega sökum þroskaðrar sjálfsgagnrýni hefur hann öðlast einstæð tök á tungumálinu [.. .] Hér nær skáldleg frásögn þvílíkri fullkomnun aðenginn danskfæddur rithöfundur, ekkieinu sinni Johannes V. Jensen, gæti orðað hana betur.“ í stuttu máli máli má segja að Saga Borgar- ættarinnar fái heldur lélega einkunn hjá Otto Gelsted, svipað er að segja um sögulegu skáld- söguna Fóstbræður, sem hann gefur þó skárri einkunn. Hann hrífst þar af hröðum og mynd- rænum lýsingum frásagnarinnar en finnst sjálf persónusköpunin ekki sannfærandi. Og sérstaklega finnst honum að sögulegt viðhorf Gunnars Gunnarssonar til víkingatímans sé ábótavant. Síðan víkur Otto Gelsted að „lífssýnar- skáldsögunum" og sérstaklega að Sælir eru einfaldir og þar kveður við allt annan tón (bls. 47): „Það mætti spyrja, hvort það finnst nokkur skáldsaga í dönskum samtímabók- menntum sem er tæknilega uppbyggð afslíkri snilld." Þá verður honum einnig starsýnt á sál- greinandi þætti í Sælir eru einfaldir og hér bryddir hann á „ófaraminninu“ sem hann síð- ar fjallar um í sérstökum kafla og bendir réttilega á að sé sameiginlegt í Sögu Borgar- ættarinnar, Ströndinni, Vargi í véum, Sæ[ir eru einfaldir og leikritinu Dyret med Glorien, þ.e. að illskan og ógæfan hrannast saman uns hið mikla reiðarslag ríður yfir. Eins og Siguijón Björnsson siðar í bók sinni um Gunnar Gunnarsson, Leiðin til skáldskap- ar, fínnur svo Otto Gelsted forsendu ófara- minnisins í hinum sjálfsævisögulegu skáld- sögum, tveimur fyrstu bókum Fjallkirkjunn- ar, Leik að stráum og Skipum heiðríkjunnar, sem hann á engin orð um önnur en lofsyrði. í tilefni af útkomu Skipa heiðríkjunnar skrif- aði sjálfur Sophus Clausen grein í Lolland- Falster Folketidende 16.11. 1925, og þau orð gerir Otto Gelsted að sínum: „Spennan, sem er í nútimaskáldsögunni óumflýjanleg plága eins og rímið í ljóðagerð- inni, fær sem betur fer ekki leyfi til að grugga og eyðileggja helgisögublæ ferðalýsingarinn- ar. Að Islendingur með hesta og búshluti, Ijölskyldu og vinnufólk, flytur burt af bæ sín- um til að setjast að á nýjum stað eftir margra daga erfíði, áhyggjur, blót og spaugsyrði, það veitir sýn á kjörum landnámsfólksins fyrir þúsund árum [. . .] víðfeðm og unaðsleg mynd af gamalli, íslenskri bændamenningu, af lífí íslenskra og fomnorrænna bænda, sem bæði þar og annars staðar er að hverfa.“ Otto Gelsted lýkur svo umfjöllun sinni með þessum orðum (bls. 71): „Sjálfsævisagan er hingað til stórbrotnasta, listrænasta og mest lifandi verk Gunnars Gunnarssonar. Fá lönd eiga fegurri lýsingu á gamalli menningu sinni en þá sem hann hefur hér gefið íslandi.“ ■k Árið eftir að bók Ottos Gelsteds, Gunnar Gunnarsson, kom fyrir almenningssjónir kom svo út önnur bók með sama nafni. Að þessu sinni var höfundurinn Kjeld Elfelt. Bókin er nokkra stærri en bók Gelsteds, eða 122 blað- síður að lengd. Nú gæti maður freistast til að halda að hún væri einhvers konar svar við bók Gelsteds frá árinu áður, að hér færi fram lærður „diskúrs" með pró og kontra. En svo er þó ekki, bók Elfelts er fyrst og fremst sjálfstæð greining á bókmenntaverk- um Gunnars Gunnarssonar, þeim sömu og Gelsted tók til umfjöllunar árið áður. Auðvit- að era höfundar ekki alveg samdóma um ein- stöku verk, td. fínnst Elfelt meira til um Sögu Borgarættarinnar en Gelsted, en fin'nst aftur á móti minna til um Fjallkirkjuna en honum. Auk þess er ævisögulegi inngangur- inn hjá Elfelt mun ítarlegri. Hann hefst þann- ig (bls. 7): „Frá aldamótum hafa þónokkrir íslendingar lagt skerf að mörkum danskra bókmennta, allir með sérstæða hæfíleika og sérstæðan þrótt. Gunnar Gunnarsson er vafa- laust sá þeirra sem mest hefur skrifað og auk þess sá merkasti í bókmenntalegu tilliti [...] Hann hefur unnið af þrautseigju og ná- kvæmni sem hefur skipað honum i fremstu röð danskra rithöfunda og danskra bók- mennta.“ Hér bryddir sem sagt á því sem mér fínnst eins og hafi lengi verið á reiki hjá þeim dönsku bókmenntafræðingum sem fjölluðu um Gunn- ar Gunnarsson: Var hann danskur rithöfund- ur eða íslenskur? ★ Hátindur rithöfundarferils Gunnars Gunn- arssonar er áratugurinn 1923-33. Á þeim árum skrifar hann sín stærstu' verk, Sælir eru einfaldir, Fjallkirkjuna, Svartfugl og Viki- vaka. Þá skrifaði hann einnig mikið í blöð og tímarit og hélt fyrirlestra, m.a. um hina stjómmálalegu hugsjón sína að sameina öll Norðurlönd í eitt voldugt ríki. Aðdáendur hans voru ekki aðeins þröngur hópur mennta- manna, hann var elskaður af mörgum, einnig umdeildur. Átti líka til að vera ómyrkur í máli og réðst þá ekki á garðinn þar sem hann var lægstur. í október 1927 fengu há- skólastúdentar hann til að halda hátíðaræðu á rússagildi sínu og þar lýsti hann, að sögn Viborgs stiftstidende, yfír stríði við ríki, kirkju og háskóla, og þó einkanlega bókmennta- kennslu og bókmenntarannsóknir. Og hefur nú margur látið sér nægja minni háttar and- stæðinga. Stúdentamir hylltu hann að sjálf- sögðu sem boðbera andlegs frelsis, en bók- menntamaðurinn Hans Brix, sem var prófess- or við Kaupmannahafnarháskóla, var miður hrifínn. í viðtali í Politiken 9. október 1927 segist Hans Brix hneykslaður, „að hann taki nú ekki meira mark á svona löguðu hnjóði, en þó að götustrákur æpti að honum ókvæðis- orð, þegar hann værí á kvöldgöngu til að kaupa blaðið sittf' Mánuði seinna er svo upp- reisnarmaðurinn Gunnar Gunnarsson kominn austur til Moskvu á rithöfundaþing og hann iýsir áhrifum af borg og fólki í bréfi til Politi- ken 13. nóvember 1927. Þar er það ekki leng- ur uppreisnarmaðurinn sem stýrir penna, heldur hinn aðgætni, hófsami og allt að því spámannlegi bréfritari sem sér að lenínisminn er undirlagður sömu örlögum og trúarlegt dogma: „Hinir trúuðu eru þegar farnir að leggja út af orðum Leníns, — og deila um túlkun á þeim.“ Og hann lýkur bréfinu þann- ig: „Lítum á myndina af verkamanninum á fímmrúbluseðlinum, er það hann sem á eftir að sigra heiminn?Eða mun einnig hann ganga sig upp að hnjám, verða úti á endalausum auðnum eiginhagsmunagræðginnar, heims- kunnar og stéttatogstreitunnar?' Gunnar gerði annars víðreist á þessum áram, hann hlaut margskonar styrki og heim- boð, m.a. til Lissabon og einnig þaðan skrifar hann bréf til Politiken. Líkt og í Moskvubréf- inu er það hinn skyggni sjáandi, sem sér undir hið fágaða yfírborð borgarinnar, það eru ekki hallir og skrauthús auðs og aðals sem verður honum að umtalsefni, heldur fá- tækt, flækingskettir og barnavændi. Ritdómar dönsku dagblaðanna frá þessum árum era næstum allir mjög jákvæðir, og Gunnar hefur þá öðlast óumdeilanlegan sess í dönsku menningarlífi, og jiað er næstum eingöngu rætt um hann sem Islending. Gunn- ar var danskur ríkisborgari, hann var giftur danskri konu, hann bjó í Danmörku og skrif- aði á dönsku, en viðfangsefni bóka hans var alíslenskt. Og á íslandi var hann fæddur og hét íslensku nafni. Þessi sérstaða Gunnars kemur skemmtilega fram í skopteikningu í grínblaðinu Blæksprutten 1928. Þá voru uppi raddir í Danmörku um stofnun „Danskrar akademíu" á borð við þá frægu „Sænsku akademíu" sem úthlutar Nóbelsverðlaunum. Það var töluverð umræða um þetta í Politiken og teiknari Blæksprutten teiknaði mynd af „Hinni dönsku akademíu", þar sem ritstjórar Politiken svífa yfir hinni djúpvitru samkundu. Nálægt miðju vitringanna situr Gunnar Gunn- arsson með íslenskan fána i hönd. Þessi skemmtilega mynd segir betur-en margt ann- að hver staða Gunnars Gunnarssonar var í dönskum bókmenntum á þriðja og fjórða ára- tugnum. ★ En af hverju þegja þá hin stóru ritverk um danskar bókmenntir þunnu hljóði um Gunnar Gunnarsson í dag? Ég gat þess hér að framan að ég hefði heyrt nokkrar skýring- arsagnir, mýtur, um þögn danskrar bók- menntasögu um Gunnar Gunnarsson. Og best gæti ég trúað að engin þeirra sé rétt. Það er augljóst að margir þeirra sem skrifuðu greinar um hann á 3. og 4. áratugnum töldu hann íslenskan rithöfund. Það sjónarmið verð- ur svo alveg ofan á þegar hann flytur heim. Árið 1939 varð Gunnar fimmtugur, og í tilefni afmælisins og jafnframt þess að þá var hann að flytja til Islands héldu átta félaga- samtök honum heiðurssamsæti í hátíðasal Stúdentasambandsins. Félögin voru Danska rithöfundasambandið, Norræna félagið, Stúd- entasambandið, Dansk-íslenska félagið, Ung- ir landamæraverðir, Dansk-finnska félagið, Norska félagið og Sænska fyrirlestrasam- bandið. Meðal fjölmargra ræðumanna var Hakon Stangerap, og birtist ræða hans síðar sem grein í bókinni Portrætter og Protester sem kom út árið 1940. Þar segir (bls. 86-93): „Það er ekki með öllu án trega að við höldum upp á fímmtugsafmæli Gunnars Gunnarsson- ar, því afmælishófíð er einnig kveðjuhóf. Hinn mikli íslenski rithöfundur, sem hefur búið hjá okkur í meira en 30 ár, flytur nú í sumar frá Danmörku og snýr aftur til íslands." Síðan víkur Hakon að rithöfundarferli Gunnars í Danmörku og segir þar að „sé Gunnar Gunn- arsson bitur í lund þegar hann yfírgefur Danmörku, — og til þess bendi nokkur orð sem hann hafi látið falla, — þá skyldi hann minnast þess að það var í Danmörku sem hann varð skáld og eignaðist lesendahóp, — þó svo að það væri ísland sem hann orti til og um...“ Og hann lýkur máli sínu þannig: „ Við hyllum Gunnar Gunnarsson á afmælinu og við brottför hans sem skýrt og djúpt með- vitaðan íslending, góðan danskan rithöfund, en fyrst og fremst sem sannan Norður- landabúa." Á þessum orðum má glöggt sjá hvernig þjóðerni Gunnars sem rithöfundar er á reiki hjá Dönum. Ræða Stangeraps hefst á umsögn um hinn „mikla íslenska rithöfund" og henni lýkur með umsögn um hinn „góða danska rithöfund". Og sjálfur hef ég séð hvernig dönsku bókaverðirnir sem unnu við samningu Avis kronik index voru tvístígandi yfir þjóð- emi hans. Þegar fyrsti hluti Heiðaharms, Brandur paa Bjarg kom út á dönsku á því herrans mikla stríðsári 1942 höfðu danskir bókaverðir þegar unnið við indexinn í tvö ár. Þar er gagnrýni um nýútkomnar bækur skipt niður eftir þjóðemi höfunda. Fyrst era ritdóm- ar um Brandur paa Bjarg settir í skrána um danska rithöfunda, mánuði seinna eru þeir svo settir bæði í skrána um danska og er- lenda rithöfunda, og frá september 1942 eru þeir eingöngu settir í skrána um erienda rit- höfunda. Og í handbókinni frá Politikens for- lag, Vor tids Hvem skrev hvad 1914-1955: Danmark og udlandet efter 1914, er Gunnar Gunnarsson settur í hóp útlendra höfunda. Nú skulum við einnig muna, að fyrir þá sem skrifa danska bókmenntasögu er málið hreint ekki svo einfalt. Danskar og norskar bókmenntir hafa verið fléttaðar saman á löngu tímabili, norskir öndvegishöfundar, t.d. Ibsen og Björnson, skrifuðu á tungumáli sem var einhvers konar danska og svo var um marga fleiri. Og margir góðir Norðmenn ætluðu hreint af göflum að ganga þegar Danir gátu um þessa höfunda í skrifum um danska bókmenntasögu. Dönum var legið á hálsi fyrir að vilja stela norskum andans verð- mætum og gera að dönskum. Og þar sem Danir eru sómakærari en mörgum íslendingi þykir gott að játa, þá brugðu þeir auðvitað hart við og þurrkuðu alla Norðmenn út af skáldaregistri sínu. Og svona eru nú laun heimsins, Norðmenn ásaka Dani fyrir að skrifa um norska rithöf- unda í danskri bókmenntasögu, Islendingar ásaka þá fyrir að skrifa ekki um íslenska rit- höfunda í sömu sögu, og sannast nú enn hið fornkveðna, að það er erfítt að gera svo öllum líki. Um þá þagnarkenningu að Gunnar Gunn- arsson hafí verið svo „trívíelt" eða lélegt skáld að hann þess vegna fljóti ekki með í danskri bókmenntasögu nútímans, held ég að þurfi ekki að fjölyrða, og nægir í því tilefni að vitna til þeirrar umfjöllunar um verk Gunnars Gunnarssonar sem ég hef þegar bent á. Þeir fjölmörgu ritdómar og greinar sem ég hef haft möguleika á að lesa segja allt aðra sögu. Þeir segja að nýrra bóka eftir Gunnar Gunn- arsson var ávallt beðið með eftirvæntingu af stórain lesendahópi. Þeir era ekki ávallt sam- dóma, sumir ritdómarar eru hrifnari en aðrir, en það er ekkert nýtt. Og allir einkennast þeir af því að verið er að dæma ritverk eftir stórskáld. Ef litið er yfír þá skrá sem ég hef gert mér af ritdómum um verk Gunnars Gunnarssonar, þá sést að öll helstu dagblöð Danmerkur fjalla um bækur hans, bæði borg- arleg dagblöð, sósíaldemókratísk og kommún- ísk dagblöð, kristileg dagblöð og óháð dagböð á árunum 1912-1955 og meðal höfunda era Sophus Clausen, Hakon Stangerup, Tom Kristensen, Otto Gelsted, Harald Nielsen,

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.