Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Blaðsíða 14

[
Listamaðurina í vinnustofu sinni (ca. 1629). Fagurlistasafnið í Boston.
Málarinn mikli
frá Leiden
Nafnið Rembrandt Harmensz van Rijn hefur
lengi haft sérstæðari og dýpri hljóm í sálar-
kviku málara, en flestra annarra sem
pentskúf hafa mundað í allri sögu málaralist-
arinnar.
Rembrandt er málari
sem allir geta verið
sammála um að hafi búið
yfir snilldartökum, jafnt
hinir róttækustu
framúrstefnumálarar
sem hinir íhaldssömustu
og ósveigjanlegustu
fulltrúar erfðavenjunnar
eru sammála um það. En
hver svo þessi
leyndardómur
skynjunarinnar, sem
virðist náskyldur
guðdóminum í hinu
óhöndlanlega?
Eftir
BRAGA ÁSGEIRSSON
Ekki fyrir þá sök að hann bæri ægishjálm
yfir alla aðra málara, því að réttilega mætti
benda á jafnoka hans ogjafnvel færari snill-
inga, en það sem gerir málarann svo sér-
stæðan er hinn dularfulli, draumkenndi
þokki og yfirskilvitlegi blær, sem er yfir
verkum hans. Það er líkast, sem hann hafí
fyrir einhveija guðlega forsjón hitt á óræð-
an töfratón, sem enginn málari fyrr né síð-
ar hefur meðhöndlað á jafn augljósan og
sláandi hátt.
í London lauk hinn 24. maí sl. merki-
legri sýningu, er gengið hafði um þrjár
borgir Evrópu og var evrópskt-amerískt
samvinnuverkefni, m.a. fjármagnað af Am-
erican Express og er framkvæmdin tilefni
ritsmíðarinnar.
Eins og gerist um slíka jöfra á listasviði.
hafa þjóðsögur hrannast í kringum
Rembrandt og sumum meintum eiginleikum
meistarans verið haldið fram og orðið að
goðsögn. Og skyldi það ekki vera eðlilegt,
jafn mikil ráðgáta og myndir hans voru
mönnum lengi vel, og eru ertn?
I hinum mörgu sjálfsmyndum sínum frá
efri árum birtist Rembrandt okkur sem hinn
íhuguli og lífsreyndi sjáandi, er mildum og
spakvitrum augum beinir að skoðandanum.
Yfír ásjónu hans, eins og svo margra þeirra
sem hann málaði, bregður líkt og gullnum
birtuljóma eilífrar fortíðar, er virkar eins
og seiður á skoðandann og heldur honum
föngnum. Og sjálfsmyndir hans frá fyrri
tímaskeiðum bera vitni ungum forvitnum
málara, sem rannsakandi rýnir inn í framtíð-
ina eða glöðum manni á hátindi lífs sfns
og listferils, er minnist brosandi við lífíð
með ástina sína Saskíu sitjandi á hnjám sér.
Lfnan lék einnig snemma í höndum lista-
mannsins og 24 ára rissar hann upp snilldar-
mynd af sér þar sem hann eins og hræddur
og óttasleginn horfír mót heiminum.
Af þessum sjálfsmyndum má ráða að
skapgerð hans átti sér mörg, óræð sem
augljós blæbrigði, og ekki hefur það rýrt
áhuga manna né forvitni á persónunni að
baki. Myndimar bera einnig vitni umbrota-
sömu líferni með eiginhyggjuna að leiðar-
ljósi fremur en hið siðræna, sammannlega
og trúarlega.
En sýnu mest var þó forvitnin frammi
fyrir sjálfum málaranum Rembrandt og
aðferðum hans. Hvemig fór hann nú eigin-
lega að þessu hafa ótal leikir og lærðir velt
fyrir sér í aldanna rás og spumingin hefur
sífellt orðið áleitnari eftir því sem tækninni
hefur fleygt fram. Þó, vel að merkja, ekki
málunartækninni, heldur þeirri véltækni,
sem hver og einn í vestrænum heimi hefur
fyrir framan sig, allt um kring, og sífellt
verður fullkomnari. Eftir því sem maðurinn
verður háðari köldum tækniheimi og snerti-
skynið rýmar að sama skapi, þeim mun
óskiljanlegri verða honum snilldartaktar
meistara fyrri alda, er studdust einungis við
hendumar og skynfærin. Og maðurinn er í
hættu, því það er andstætt lífínu að fjarlægj-
ast í þeim mæli skynfærin, hina eðlisbomu
lifun, og allt það sem ekki verður þreifað
á, en er þó frumskilyrði lífs og þróunar.
List Rembrandts byggist nefnilega síður
á tækninni en næmu og óviðjafnlegu snerti-
skyni, sem er afrakstur háþroskaðs skyn-
sviðs. Menn hafa nefnilega uppgötvað, eins
og vikið verður nánar að, hve skynsvið
Rembrandts var einstakt og þá er kannski
hinni miklu spumingu um snilli hans svarað
að nokkru.
Skynsviðið er það sem nútímamaðurinn
hefur fjarlægst hvað mest í viðleitni sinni
við að henda reiður á öllum þekkjanlegum
fyrirbærum og skilgreina þau, flokka og
hólfa í það óendanlega. Skynsviðið er annar
heimur og öðruvísi ástand, sem er kjarninn
í mikilli og djúpri lifun og fæðir einnig af
sér mikla list.
Afleiðingar þessarar þróunar hafa ekki
látið á sér standa og blasa hvarvetna við í
heiminum, t.d. í niðursoðnum fjarstýrðum
athöfnum og ólífrænum stöðluðum skóla-
kerfum, sem byggjast á því að fóðra at-
vinnuvegina en úthýsa öllum mjúkum gild-
um og þar með kraftbirtingi lífsins um leið.
Rembrandt er málari, sem allir geta ver-
ið sammála um að hafí búið yfir snilldartök-
um, jafnt hinir róttækustu framúrstefnu-
málarar sem hinir íhaldssömustu og ósveigj-
anlegustu fulltrúar erfðavenjunnar eru sam-
mála um það.
En hver er svo þessi leyndardómur skynj-
unarinnar, sem virðist náskyldur guðdómin-
um og hinu óhöndlanlega?
Sennilega hefur van Gogh, landi
Rembrandts, sem dáði list hans og elskaði,
lýst því. einna skilmerkilegast í bréfí.
„Rembrandt er slíkur yfírþyrmandi leyndar-
dómur, að hann er fær um að tjá hluti, sem
ekki fínnast orð yfír á neinu tungumáli."
Með því er van Gogh að meina, að veigurinn
í list Rembrandts sé hið ósegjanlega, auk
þess að mynd sé mynd, dálítið alveg sér-
stakt, og allt annarrar tegundar en orð, og
hefur um leið svip af háleitri tjáningu.
Rembrandt er einnig ljósasta dæmi þess,
að það er ekki einungis orðið, sem er undir-
staða andans, heldur liggur sálin einnig í
hinu sjónræna, málverkinu og vinnu lista-
mannsins með efnið á milli handanna.
Hrifningu van Gogh á samlanda sínum
má enn frekar marka af því sem hann sagði
eitt sinn um málverkið „Gyðingabrúðurin"
í Ríkislistasafninu í Amsterdam: „Ég hefði
gjaman gefíð tíu ár af lífí mínu, ef ég hefði
mátt halda áfram að sitja fyrir framan þessa
mynd í tvær vikur, með einungis þurran
brauðhleif í mat.“ Hann var einn af þeim,
sem sem gat ekki gefíð neitt endanlegt svar
um tækni Rembrandts — „myndimar líta
síður út fyrir að vera málaðar af manns-
hönd, en að hafa-orðið til fyrir eðlilega skikk-
an náttúrunnar".
Rembrandt hefur oft verið í sviðsljósinu
á síðari tímum, en aldrei eins og hin síðari
ár. Fyrmm var það vegna þess, að ný mál-
verk voru uppgötvuð, sem sögð voru frá
hendi hans, eða metverðs þekktra mynd-
verka hans á uppboðum. En á allra síðustu
ámm helst fyrir það, að hvert málverkið
af öðm hefur verið afskrifað sem verk meist-
arans, sum þeirra heimsþekkt og um aldir
dáð listaverk, sem hafa verið í heiðurssessi
á listasöfnum og valin í veglegar útgáfur
um list hans.
Það var öðm fremur persónuleg afstaða
hans til lífsins, sem var forsenda gagnrýni
og endurmats. Nokkrar bækur á níunda
áratugnum hafa umbylt fyrri skoðunum á
listamanninum og verkum hans og eins og
segir tekið goðsögnina í sundur lið fyrir lið.
Ein síðust þeirra er „Vinnuveitandinn
Rembrandt", eftir Svetlönu Alpers frá
Berkeley í Kalifomíu, er út kom 1988. Rakst
sá er hér ritar á eintak af bókinni í þýskri
þýðingu í bókabúð í Kassel sl. sumar og
festi sér umsvifalaust.
Svetlana lítur ekki á Rembrandt sem hinn
gallalausa meistara af guðs náð, heldur
yfírmann á stóra verkstæði, þar sem hann
umkringdur hópi af lærlingum sviðsetur
ímynd sína. Kerfísbundið á hann að hafa
fullkomnað hin myndrænu einkenni sín og
miðlað til hjálparsveinanna. En þetta var
nú einmitt gangurinn á þeim tímum og telst
naumast meiri háttar afhjúpun né heldur
það, að laga málverkið eftir þörfum tímans
um mikið og áberandi hlutverk í þjóðfélag-
inu, þar sem listamaðurinn var með mörg
andlit og setti sig í stellingar gagnvart hinu
trúarlega, sem fram að því hafði verið áskil-
ið Guðsoninum og kumpánum hans.
Rernbrandt var nú ekki lengur Rem-
brandt, heldur öllu fremur margar grímur,
fjölleikahús og tæknileg fullkomnun. Með
öðmm orðum Rembrandt var orðinn mód-
eme!
En hvað segja svo staðreyndir okkur um
allar þessar volgu uppgötvanir?
Fyrir hið fyrsta villti Rembrandt ekki á
sér heimildir og nefndi sig meira að segja
koopman (kaupmann), hann rak um skeið
listaverkasölu og seldi ekki einungis verk
eftir Rembrandt og lærisveina, heldur jafn-
vel eftir ekki minni jöfra í málaralistinni en
Rubens og Giorgione!
Þá skal bent á lagagrein fagfélaga tím-
anna, sem bönnuðu lærisveinum meistar-
anna að mála öðmvísi en þeir!
Ný tækni og endurvakin forvitni um þenn-
an mikla meistara varð til þess að rúmum
tuttugu ámm áður en Rembrandt-sýningin
komst í burðarliðinn, nánar tiltekið 1968,
var gerður út starfshópur fjármagnaður af
hollenzkum vátryggingarfélögum til að
rannsaka lífsverk listamannsins niður í kjöl-
inn, samtíð hans og einkalíf.
Þessi starfshópur alþjóðlegra sérfræðinga
14