Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1992, Blaðsíða 12

MELKOT EFTIR MUGG
í Lesbók 1. febrúar sl. fjallaði Guðjón Frið-
riksson, sagnfræðingur, um Melkot við
Suðurgötu í Reykjavík, sem er fyrirmynd
Halldórs Laxness að Brekkukoti í Brekku-
kotsannál. Ljósmyndin sem þar fylgdi með
er alþekkt og gefur góða hugmynd um þenn-
an bæ, þar sem amma Halldórs Laxness
fékk húsaskjól með unga dóttur sína hjá
góðu fólki. Nú hefur komið í ljós, að til er
önnur mynd af Melkoti: Vatnslitamynd eftir
Mugg (Guðmund Thorsteinsson) frá árinu
1913. Muggur hefur horft til norðurs; til
hægri á myndinni sést í ráðherrabústaðinn
og húsið í baksýn er Hólavellir. Eigendur
myndarinnar, Sigríður og Hannes Johnson,
leyfðu góðfúslega birtingu á henni í Lesbók,
en hún var ekki á yfirlitssýningu á verkum
Muggs, sem fram fór í Listasafni íslands á
síðastliðnu ári, og hún hefur raunar aldrei
verið á sýningu. gs.
var á fyrstu öld íjórða stærsta borg róm-
verska ríkisins og mikilvægasta borg Litlu-
Asíu. Hér en ekki í Aþenu hafði verið vagga
grískrar heimspeki. Fyrstu grísku heimspek-
ingar, Þales (640-545 f.Kr.), Anaximandros
(611-547?), Anaximenes (585-525 f.Kr.) t.d.
voru frá Miletos. Þessir menn höfnuðu fjölgyð-
istrú og leituðu heimspekilegra útskýringa
heimsins. Við höfum áður lesið um háð Zen-
ófanesar, sem talaði um guði í dýramyndum.
Zenófanes var fæddur 570 f.Kr. í Kólófón,
nær Efesos, og hafði verið kennari Parmení-
desar (540-480 f.Kr.) frá Elea á Suður-Ítalíu.
Eins og lærisveinn hans Zenón frá Eleu
reyndu þeir að sanna að hreyfingar og breyt-
ingar væru blekking. Jafnvel að hugsa og
að vera væri eitt. Heimspekilegur andstæð-
ingur þeirra var Herakleitos (535-470 f.Kr.)
frá Efesos. Þegar maður heyrir nafn hans,
þá hugsar maður strax t.d. um „ta panta
rei“ (allt er streymandi) eða „frumefni heims-
ins er eldur“. Með þessum orðum skiljum við
ennþá ekki mikið um þennan merkilega og
mikilvæga mann. En íbúar Efesos reistu hon-
um standmynd á torginu og settu mynd hans
á peningana. Herakleitos leiddi inn í heim-
speki orðið „logos“ en hann notaði það ekki
í venjulegri þýðingu, sem er „orð“, heldur í
þýðingunni „heimssál". Bernard Jendorff seg-
ir í bókinni „Der Logosbegriff bei Heraklit"
(Hugtak af logos hjá Herakleitos) bls. 54: „Þú
mátt líka útskýra „logos“ með fusis (nátt-
úra), nomos (lögmál), nous (dómgreind) og
jafnvel með þecs (guð)“. B. Jendorff talar
líka um „heimssál". Já, eins og sálin í líkaman-
um er aflið, sem stjórnar öllu, svo stjórnar
„logos“ öllu í heiminum, stjórnar auðvitað
sérstaklega manninum. Og hvað um eld? Eins
og eldurinn tekur efni algjörlega á sitt vald,
svo gerir „logos" það líka. En við eigum að
hafa samstarf við logos, segir Herakleitos.
Hann þekkti ekki persónulegan guð. En Páll
postuli hafði sagt við heimspekinga í Aþenu,
að hann vildi þeim kunngera ókunnan guð.
Jóhannes postuli, sem lifði í Efesos, hefði
getað sagt eitthvað í sama dúr, þegar
hann boðaði Jesúm sem Guð. Hann byijar
guðspjallið með orðum, sem voru íbúum
vel kunnug, því þau voru í samræmi við
heimspeki Herakleitosar. Hann segir (Jóh.
1,1): „í upphafi var Orðið (logos), og Orð-
ið (logos) var hjá Guði, og Orðið (logos)
var Guð“. Eins og áður er sagt hafði „lo-
gos“ líka þýðingu „guð“ en nú kemur eitt-
hvað, sem heiðingjar vissu ekki. Þessi
heimssál var ekki hlutur heimsins, heldur
er til utan heimsins en kom inn í heiminn
(Jóh. 1,14): „Og Orðið (logos) varð hold,
hann bjó með oss.“ Það var stór frétt, í
orðum sem þeir skildu. „Logos“ Hera-
kleitosar var fæddur í Betlehem, í ísrael.
Búningur fagnaðarerindisins er hér heim-
spekilegur og skiljanlegur. í fyrsta bréfi
sínu og í Opinberunarbók kallar Jóhannes
Jesús aftur „Orð (logos) lífsins" og „Orð
(logos) Guðs“.
Var nú öll fjölgyðistrú og öll heimspekileg
andstæða búin? Nei, auðvitað ekki. Þvert á
móti. Kirkjan átti ennþá eftir mörgum börnum
sínum að fórna. Á fyrstu þremur öldum dó
meira en helmingur af þijátíu eftirmönnum
Péturs í Róm sem píslarvottar, Pétur sjálfur
á krossi. Kirkjan er byggð á blóði píslar-
votta. Sumir keisarar kröfðust guðlegrar lotn-
ingar. Þegar kristnir menn neituðu því voru
þúsundir af þeim drepnir. Tertúllianus gat
skrifað á þriðju öld: „Blóð píslarvotta er sáð-
korn nýrra kristinna manna." Og þá má
spyija: Hvert er samband Krists og kirkjunn-
ar? Hún er, segir Páll, „líkami hans“ og hann
er „höfuð hennar" (Kol. 1, 18). Kirkjan er
ekki „klæði, sem á að afklæðast, né blekk-
ing“ (Mbl. 28.8. ’91). „Guð gaf kirkjunni
Jesúm sem höfuðið" (Ef. 1, 22). Enginn get-
ur kastað líkamanum án þess að týna líka
höfðinu. Þegar Neró keisari (54-68) vildi
byggja „gyllt hús“ sitt (domus aurea) lét
hann brenna hluta af Róm en ákærði kristna
Á fyrstu þremur öldum eftir Krist dó
meira en helmingur af þrjátíu eftir-
mönnum Péturs postula píslarvættis-
dauda í Róm. Sumir keisarar kröfðust
guðlegrar lotningar. Þegar kristnir
menn neituðu því voru þúsundir þeirra
drepnar.
menn og bauð að brenna þá sem kyndla
í Kólosseum til að skemmta fólki. Mjög
kunnugur er einn píslarvottur, Ígantíus,
biskup Antiokkíu, sem dó um. 110 og var
kastað fyrit- villidýr í Kólosseum. Á leið-
inni til Rómar skrifaði hann bréf til kris-
tinna manna í Róm og bað að gera ekkert
til að hiífa honum við píslardauða. „Það
er sælt,“ skrifaði hann, „að fara niður frá
heiminum til að rísa upp í Guði. Ef villidýr-
in, sem eru undirbúin fyrir mig, hika að
koma, mun ég þvingja þau.“ Hann vill
verða „hveitið, til að verða hreint brauð
Krists, malað fyrir tennur villidýranna“.
Önnur öld kallast öld „trúarvarnar-
manna", sem voru biskupar og leikmenn.
Einn leikmann má nefna í sambandi við heim-
speki, Justinus. Hann var fæddur í Síkem
(Israel) af heiðnum foreldrum. Ástríða hans
var að finna sannleikann og þess vegna rann-
sakaði hann heimspeki af Pýþagoras frá Sam-
os, af Platón og Aristóteles og af Stóu. Hann
var kennari í Efesos og sagði m.a. að Hera-
kleitos og Sókrates hefðu verið „kristnir fyrir
Krist", því að hann dáðist að þeim. Árið 130
fann hann sannleikann í kristinni trú. Þá
stofnaði hann heimspekiskóla í Róm og í 35
ár varði hann (sem frægur heimspekingur
og guðfræðingur) líka kristna trú. Við höfum
ennþá tvö af átta' varnarritum hans, sem
hann sendi til keisarans, Antonínusar Píusar
(138-161). Keisarinn lét hálshöggva hann
ásamt sex lærisveinum. Eins og á tímum
postulanna (2. Pt. 2, 1-222; 1 Tm 6, 19-20;
6,20; 2 Tm 3, 13: 1 Jóh. 4,15) átti kirkjan
að veija rétta trú, sérstaklega ijórar fyrstu
aldirnar og það er skýrt að hún á að halda
áfram að gera það á okkar tímum. Mikilvægt
var líka að rómverska kirkjan gaf okkur um
400 á nokkrum kirkjuþingum endanlegt bóka-
safn Nýja testamentisins, sem Trident-þingið
(1545-63) mundi staðfesta.
Vor dýra móðir, kristin kirkja,
svo kærleiksrík og blíð,
vill hvetja, laða, styðja, styrkja
til starfa Drottins lýð.
(V. Snævarr.)
Höfundur er kaþólskur prestur í Stykkishólmi.
12