Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1992, Blaðsíða 9

Hin virðulegu kaffihús Vínarborgar eru mörg búin að vera óbreytt síðan á síð-
ustu öld.
Með menningarlegu sniði: Café Dommayer er elzta tónlistar-kaffihúsið og þar
leikur kvennahljómsveit fyrir gestina. i
AFANGASTAÐIR
Borg kaffíhúsanna
Ihjarta borgarinnar við Michaelerplatz er Griensteindl-
kaffihúsið. Andrúmsloftið ber í sér blæ aldanna,
lágvært tal gestanna blandast kaffiilminum, en allt
er hér nýtt. Þetta virðulega kaffihús sem tengist
bókmenntaheimi Vínar var aftur opnað á síðast ári
I Vínarborg eru þúsundir
kaffihúsa, hvergi þamba
menn önnur eins ókjör
af kaffi. Og kaffi er ekki
bara kaffi. Mörg hinna
frægu kaffihúsa halda
ótrúlega vel andblæ löngu
liðinna tíma, þegar þar
sátu menn eins og
sálfræðingurinn Sigmund
Freud, tónskáld eins og
Richard Wagner og
Johannes Brahms,
málarar eins og Gustav
Klimt og Egon Schiele,
og rithöfundar eins og
Elias Canetti og Franz
Werfel.
EftÍrLARS MOLIN
en síðasti kaffibollinn var framreiddur þar
fyrir enduropnunina árið 1897.
Það eru minnst þijár tegundir af RaffLá
boðstólum, eins og tíðkað er í kaffihúsum
Vínarborgar. Það er merkingarlaust að biðja
um „kaffi“, það eru margar tegundir af kaffi
á boðstólum.
Ég vel mér stóran bolla af nýmöluðu kaffi
með mjólkurlögg. Þetta er borið fram á bakka
ásamt hinu óhjákvæmilega vatnsglasi. Ég
borgá 2.50 dollara, drekk og held áfram á
rúntinum. Café Central er skammt frá Grien-
steindl, það er eitt indælasta kaffihús Vínar
og er í gömlu kauphöllinni, Ferstel-höllinni
við Herrengasse 14. Central var opnað 1860
og varð fljótlega helsta bókmennta-kaffíhús
borgarinnar. Um síðustu aldamót var þetta
samkomustaður skálda, listmálara og arki-
tekta. Nú á dögum er Café Central kaffíhús
ljúfra tóna. Píanó-konsertar eru haldnir þarna
daglega. Blær fortíðarinnar er þarna ennþá
bæði í aðalsalnum og í húsagarðinum, sem
er opinn og kjörinn staður til að sitja í, þegar
heitast er í veðri. Þetta er líflegur staður,
gestirnir eru af ýmsum toga, mikið um ferða-
menn.
Þeir eru færri sem vita af Café Sperl við
Gumpendorferstrasse 11. Ég opna dyrnar og
geng inn í horfna öld, utan úr ysi og'þysi 20.
aldar. Allt er blessunarlega kyrrlátt. Og innan
dyra er allt eins og aðeins getur verið í Vínar-
borg: Forskálinn, með speglum allt um kring
með skreytingum til hliðar, afgreiðsluskenkur-
inn, borðbásarnir, bólstraðir setbekkir, marm-
araborðin með járnfætur sem eru eftirmynd
af ljónsfótum, stólar með sveigðum fótum, sem
Michael Thonet tók að magnframleiða upp
úr 1870, þeir minna á Jungend-stílinn um
aldamótin og seldust um allan heim. Ég tek
mér sæti á einum þessara stóla og panta'„café
au Iait“, kaffi og flóuð mjólk til helminga.
Dagblöð og vikublöð eru í blaðagrindinni.
Nokkrar eldri konur eru að spila á spil.
Sá sem situr við næsta borð — þunnhærð-
ur, vel klæddur eldri maður sem talar þýsk-
una með Vínarblæ — segir mér að leikarar
og listamenn sæki staðinn mikið, þar sem leik-
húsin séu í næsta nágrenni og listaakadem-
ían. A haustin koma skáld og rithöfundar og
lesa upp. Hann sækir staðinn á hveijum degi.
„Ég borða morgunverð hér, les blöðin og nýt
mín og horfi á fólkið."
Honum líkar kaffihúsið sitt best af öllum,
en hann gefur mér gjarnan upplýsingar um
nokkur önnur, sem eru ekki beint í sviðsljós-
inu, hann telur nokkur upp: Frauenhuber við
Himmelfortgasse 6, Tirolerhof, Fúrichgasse
8, þar fást bestu ávaxta- eða ostfylltu flat-
brauðin í Vínarborg, án þess að ferðamennirn-
ir hafi hugmynd um það. Bráunerhof, Stall-
burggasse 21, þar leikur tríó hússins hvert
laugardagskvöld, Zartl, Rasumofskygasse 7,
en þar sátu Thomas Mann og Robert Musil á
sínum tima og skrifuðu, og Eiles, Josefstöt-
efstrasse 2, en það var þar sem nasistarnir
sem myrtu Dolfuss kanslara og bruggðu launr-
áð sín á fjórða áratug aldarinnar.
Þessi kunningi minn varar mig við túrista-
gildrunum, svo sem Demel. Þar eru bestu
smákökur Vínar fáanlegar en ólíft vegna túr-
ista. Sama er að segja um Mozart, Albertina-
platz 2, sem er í japanskri eign. Enginn Vínar-
búi stígur fæti sínum inn fyrir dyr á Sacher,
sem er frægasta kaffihús borgarinnar. Það
þekkja það allir og þar er að hafa Sacher-tert-
urnar, ekta tertur, en andrúmsloftið er dautt
og þjónarnir eru tómlátir og kurteisir.
Café Domayer er systurkaffihús Sperls-
kaffihúsins, það er spölkorn frá Schönbrunn-
höll. Café Domayer er elsta músikkaffihús
Vínarborgar. Það var hér sem hin angurværa
tónlist Franz Lehárs, Johanns Strauss og Jos-
ephs Lanners hljómaði á síðustu öld og nú
hefur hefðin verið endurlífguð með tónlistar-
flutningi fyrsta laugardag í hveijum mánuði,
þegar hljómar Vínai’valsanna hljóma frá
kvennahljómsveitinni.
Hefðarkonur með mikla hatta skiptast hér
á síðustu slúðursögunum meðan þær drekka
,juste“ — sem er hliðstæða við fimm tíma
teið — skiptast á slúðri við yngri kynslóðina
af sama sauðahúsi. Þjónar í smóking færa
gestunum hvert vatnsglasið eftir annað, löngu
eftir að þeir hafa lokið úr kaffibollunum, hér
geta menn setið eins lengi og þeir vilja. Teikn-
arinn situr við skenkinn og reynir að ná svip
og hreyfingum gestanna við hljóma tónlistar
fortíðarinnar. Ekkert kaffihús er jafn hlaðið
fortíðinni og Domayer.
Samkvæmt arfsögninni rekja kaffihús Vín-
ar uppruna sinn til annars umsáturs Tyrkja
um borgina árið 1683, Georg Franz Kolsc-
hitzky hét maður, pólskur kaupmaður, sem
verslaði með nærföt. Hann tókst það á hendur
að flytja umsetnum borgarbúum bráðbrýnar
upplýsingar með því að hætta sér gegnum
umsáturshring tyrkneskra hermanna og hætti
þar með lífi sínu.
Pólski herinn kom Vínarbúum til aðstoðar
og Hund-Tyrkinn var sigraður. Georg kaup-
maður var hylltur sem hetja og bjargvættur.
Laun hans voru m.a. miklar birgðir af tyrk-
nesku kaffi sem var herfang og mað þessu
„brúna gulli“ opnaði hann fyrsta kaffihúsið í
Vínarborg við Domgasse 8.
Blómatími kaffihúsanna í Vínarborg hófst
ekki fyrr en á 19. öld, þá var hundruðum
kaffihúsa komið á fót. Hin íburðarmiklu kaffi-
hús við Ringstrasse, glæsilegustu breiðgötu
Evrópu, hófu starfsemi sína í tilefni af heims-
sýningunni í Vínarborg 1873. Kaffihús í Vín-
arstíl spruttu upp um alla Evrópu og einnig
utan Evrópu.
Ég yfirgaf Dommayer og fór í könnunar-
ferð til að leita uppi horfinn glæsileika. Ég
tók vagn nr. 1 eftir Ringstrasse. Skyndilega
sá ég inn á milli halla stórborgarastéttarinn-
ar, sem nú hafði flestum verið breytt í banka
eða skrifstofur vátryggingarfélaga og höf-
uðstöðvar ýmissa hlutafélaga, nokkur þessara
gönrlu kaffihúsa, svo sem: Schwartzenberg,
Imperial, Landtmann, Prúckel og Schottenr-
ing. Oðrum hafði verið breytt í sýningarskála
fyrir bílasölur eða verið skipt upp í expresso-
bari á sjötta áratugnum.
Lögræðingar og verðbréfasalar fá sér ex-
presso-kaffi á Schottenring. Landtmann er
sótt af blaðamönnum, stúdentum og stjórn-
málamönnum. Café Shcwartzenber er líkt og
mörg kaffihús við Ringstrasse, helgað tónlist
og kaffidrykkju. Hér er hægt að panta sér
flestar kaffitegundir sem 'falar eru í Vínar-
borg. Ef mann langar í bita að áliðnum morgni
getur maður pantað sér gullash og bjór. Café
Imperial var opnað 1873 og þar hafa margir
kunnir einstaklingar fengið sér kaffi. Richard
Wagner, Gustav Mahler, Johannes Brahms
og Anton Bmckner sátu hér og supu kaffið
og hlustuðu á tóna úr hugardjúpunum, jafn-
vel gerðu uppköst að verkum, sem síðar urðu
víðkunn. Sigmund Freud, höfundur sálgrein-
ingarinnar, kom hér stöku sinnum. Stjórn-
málamenn og tilvonandi valdamenn sátu hér
líka, Leon Trotsky beið hér eftir rússnesku
byltingunni og Adolf Hitler beið hér eftir Þriðja
ríkinu.
Fjarri þessum íburðarmiklu kaffihúsum við
Friedrichstrasse 6, er Café Museum, sem var
hannað-af Adolf Loos 1899. Samkomustaður
listamanna. Þetta er kaffíhús, einfalt að gerð
og án allra skreytinga, átti að vera andmæli
við íburðinn í Ringstrasse. Húsgögnin voru
greinilega aðeins ætluð til brýnna nota, án
alls skrauts og í stað kristalsljósakróna Ringst-
rasse héngu perukúlur ofan úr loftunum. Café
Museum varð fyrirmynd innanhússarkitektúrs
síðar.
Þarna komu arkitektar, hönnuðir og lista-
menn, eins og Otto Wagner, Josef Hoffmann,
Oskar Kokoschka og Gustav Klimt, einnig rit-
höfundar svo sem Franz Werfel og nóbelsverð-
launahafinn Elias Canetti.
Margt hefur breyst, en enn einkennist kaffi-
húsið af einföldum húsgögnum og íburðar-
lausri hönnun, andrúmsloftið hefur haldist
óbreytt. Þetta er lifandi staður, nýlistarmál-
verk eru til sýnis á veggjunum og hér tala
menn hver annan í kaf um listir og bókmennt-
ir. Þetta er sá staður sem líkist mest andrúms-
loftinu eins og það var í kaffihúsum aldamóta-
áranna. Kleine Café er opið allar nætur. Það
er við Franziskanerplatz í hjarta borgarinnar.
Gakktu þijú skref inn fyrir dyrnar og þúr ert
kominn að bar. Snúðu þér við og þá sérðu
fjögur smáborð sem varla er pláss fyrir innan
þessara nöktu veggja. Það er allt og sumt.
Þarna er alltaf fullt. Við Báckerstrasse 9 er
Altr-Wien, jafn íburðarsnautt, og þar er opið
til klukkan 3 á nóttunni. Þarna er alltaf troð-
fullt, iðandi mannlíf og endalaust tal.
Áhugaverðasta 'kaffihúsið af næturkaffi-
húsum er Café Havelka við Dorothergasse 6.
Það var opnað 1938 og eftir síðari heimsstyij-
öldina varð það vinsælt af ungum bóhemum,
modérnistum og ýmsum rithöfundum og leik-
listarskáldum. Enn þann dag í dag er það
talið uppspretta margvíslegs nýjabrums í list-
um, hér er alltaf fullt.
Málverkin á veggjunum eru greiðslur
blankra listamanna fyrir kaffi og meðlæti.
Frú Hawelka, sem er nú orðin nokkuð öldruð,
vinnur hér hvert kvöld. Hún er í snjáðum kjól,
þykkum sokkum og hefur klút bundinn um
höfuðið, hún þýtur til og frá, afgreiðir og
færir til borð og stóla, til þess að rýma fyrir
fleiri gestum. Þrifnaðurinn er ekkert sérstak-
ur. Svo sest hún stundum og spjallar við ein-
hvern gestanna. Það er dagrenning. Strætin
eru auð. Hrá birtan umlykur styttur og bygg-
ingar í morgunsárið. Ég held heimleiðis og í
eyrum mér hljómar 19. aldar kvæði Cramaers:
Af öllu góðu sem er til
af öllum drykkjum jarðar,
kaffið er af þeim allrabest
það hreinsar höfuð, kveikirgleði
hwssir líkama og sál
styrkir líkamann gjörvallan
hallellúja.
Höfundur er sænskur blaðamaður sem býr í
Vínarborg.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22.. FEBRÚAR 1992 9