Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1992, Blaðsíða 11

Agora, torgið í miðborg Aþenu eins og menn hugsa sér að það hafi litið út á blómatíma hellenskrar menningar. Til vinstri
sést „Stoa ", súlnagöngin þar sem Stóuspekipgarnir komu saman.
Hvernig heimspeki
kom inn í guðspjallið
hún upp í frumeindir sínar (atóm) skv. frum-
eindakenningu Demókrítesar (460-370 f.Kr.)
frá Abderu í Þrakíu. Annar hópur heimspek-
inga, sem hittust í hinni marglitu (poikile)
Stóu voru Stóuspekingamir. Það var Zenón
frá Kítion (333-262 f.Kr.) á Kýpur, sem sett-
ist að í Aþenu um 312 og stofnaði þennan
skóla, sem átti mikla framtíð fyrir sér. Stóu-
heimspeki leggur mikla áherslu á siðfræði,
þ.e. hvernig maðurinn eigi að lifa. Hann á
að lifa skv. náttúrulögmálum, þ.e. skv. „log-
os“ heimspeki Herakleitosar. En það þýðir
að lifa í samræmi við skynsemi, og það er
ekki mögulegt nema með að útrýma valdi
ástríðu og girndar yfir oss. Meira um „log-
os“, þegar ég fjalla um Jóhannes postula.
Snúum aftur til Páls postula (Post. 17,17.)
Nokkrir heimspekingar, Epikúringar og Stóu-
menn áttu í orðakasti við Pál á torginu. Sum-
ir þeima sögðu: „Hvað mun skraffinnur sá
að flytja?" Aðrir sögðu: „Hann virðist boða
ókennda guði. Getum við fengið að vita hver
þessi nýja kenning er, sem þú ferð með?“ Svo
fóru þeir upp brekku Akrópolisar til Aresar-
hæðar. Þar er rólegur staður, hringlaga, þar
sem svört steinplata minnir á ræðu Páls. Það
má segja að augnablikið var sögulegt. Hér,
nánast í skugga Parþenons, hins heimsfræga
Meyjarhofs gyðju Aþenu, dóttur Seifs, átti
sér stað fyrsta mót hellenskrar heimspeki og
opinberunar Guðs, þ.e. á milli mannlegrar
þekkingar og yfírnáttúrulegrar kennslu. Það
hafði ekki verið erfitt fyrir heimspekinga að
hrekja kenningar um fjölgyðistrú. Það hafði
heimspekingurinn Xenófanes þegar gert á
sjöttu öld, þegar hann í hæðni sagði: „Ef
dýrin hefðu hendur, þá væru guðir okkar í
uxa-, kinda- og ljónslíki o.s.frv." En það sem
var nýtt var að Páll prédikaði ekki heims-
kraft sem frumorsök, heldur persónulegan
guð, sem hafði tekið upp beint persónulegt
samband við gyðingaþjóðina, þ.e. með Abra-
ham, ísak, Jakob og síðar meir við Móse og
spámennina. Að lokum hafði Guð sent sinn
eingetna son í mannsmynd til jarðarinnar.
Hann var kominn til að sýna mönnum kær-
leika Guðs og að opna mönnum leið til him-
ins, deyjandi á krossi sem sáttarfóm. En,
eins og hann hafði þrisvar spáð, þá reis hann
á þriðja degi eftir dauða sinn aftur lifandi
upp úr gröfínni. „Rísa upp frá dauðum"?
Nei, það var auðvitað hlægilegt. Heimkspek-
ingar vissu nú nóg. Guð, sem lét krossfesta
Páll postuli segir í 1. Kor. (1,21): „því að heimur-
inn í speki sinni þekkti ekki Guð í speki hans,
þóknaðist Guði að frelsa þá er trúa, með
heimsku prédikunarinnar“. Páll postuli tekur
enn sterkar til orða í Kólossubréfinu (2,8):
„Gætið þess, að enginn verði til að jiertaka
„Efesos var á fyrstu öld
fjórða stærsta^borg
rómverska ríkisins og
mikilvægasta borg
Litlu-Asíu. Hér en ekki í
Aþenu hafði verið vagga
grískrar heimspeki.“
eftir JAN HABETS
yður með heimspeki og hégómavilju, sem
byggist á mannasetningum, sem er runnið
frá heimsvættinum en ekki frá Kristi." Hafði
Páll staðið í rökræðum við heimspekinga? Já,
í Aþenu, tveimur árum áður en hann skrifaði
áðurrituð orð í Korintubréfið. Við getum ekki
efast um að Páll, sem var fæddur í Tarsos,
borg með griskri menningu, hafí vitað að
Aþena hafði verið miðdepill grískrar heim-
speki frá 5. öld. í Aþenu höfðu frægir heim-
spekingar kennt, t.d. Sókrates (470-399
f.Kr.), sem leit á sjálfan sig sem sóknarprest
Aþenuborgar og var dæmdur til að tæma
eiturbikar (399 f.Kr.) m.a. vegna þess að
hann sagði að guðleg rödd (daimonion) vernd-
aði hann með viðvörunum. Sókrates sagði að
Aþena væri eins og eðalborinn en latur hest-
ur, sem maðurinn átti að hvetja til dyggða.
Síðustu orð hans til lærisveina sinna voru,
að þeir mættu ekki gleyma að fórna hananum
Æskulápi. Frægasti lærisveinn Sókratesar
var Platón (427-347 f.Kr.), sem stofnaði
akademíu (heimspekiskóla) skammt fyrir utan
Aþenu. Fyrir Platón var allt það, sem við
skynjum, aðeins skuggi hins sanna veruleika,
sem felst í eilífum, óbreytilegum frummmynd-
um, sem eru aðskitdar frá skynheimi okkar.
Æðst væri frummynd hins góða, sem Platón
tileinkar guðlega eiginleika. Sálin er ódauðleg
en hún kom niður í líkama mannsins og er
nú þar eins og í fangelsi (gröf). Það má segja
að rök samviskunnar (I. Kant) og virk orsök
í alheiminum (Tómas frá Aquino) um tilveru
Guðs samræmist kennslu Platóns. Lærisveinn
Platóns, Aristóteles (384-322 f.Kr.), sem var
ekki síðri en Platón fyrir heimspeki okkar var
einkakennari Alexanders mikla. Aristóteles
stofnaði í Aþenu heimspekiskólann Lýkeion
og fór kennslan fram í trjálundi, þar sem
hann gekk um með lærisveinum sínum og
fræddi þá. Hann hefur haft ómæld áhrif á
þróun vísinda og heimspeki. Heimspeki hans
var nær raunveruleikanum heldur en heim-
speki Platóns og hann afneitaði hugmyndum
Platóns um tilveru eilífra frummynda. Sem
rökfræðingur rannsakaði hann hvernig allt
er samsett úr frumefni og formi og síðan
ályktaði hann að fyrsta hreyfíng heimsins
hafi átt uppruna sinn í einhverri veru, sem
sjálf er óhreyfanleg (Akineton Kinoun).
Akropolis í
Aþenu. Hér,
nánast í skugga
Parþenons, hins
heimsfræga
Meyjarhofs
gyðju Aþenu,
dóttur Seifs,
áttisérstað
fyrsta mót
hellenskrar
heimspeki og
opinberunar
Guðs, þ.e. á
milli mannlegar
þekkingar og
yfirnáttúrlegr-
ar kennslu.
Snúum aftur til Páls postula. í annarri
kristniboðsferð sinni kom hann frá Þessalon-
íku til Aþenu (árið 51). í Post. 17. kafla seg-
ir að hann ræddi hvern dag á torginu við þá,
sem urðu á vegi hans. Torg (agora) í grískum
borgum var staður, þar sem maður gat heyrt
fréttir, líkt og við heyrum þær í dag í blöð-
um, útvarpi og sjónvarpi. Torg (agora) Aþenu
hafði byggingar allt um kring. Ein byggingin
voru stór súlnagöng (Stóa), sem nú hafa ver-
ið endurbyggð í fullri dýrð og eru eins og
ný. Hér var mikil forsæla og því var það
æskilegur staður fyrir heimspekinga Aþenu,
Epikúringa og Stóumanna, til að hittast og
rökræða heimspeki. Epikúros (341-270 f.Kr.)
stofnaði skóla í Aþenu og voru fylgismenn
hans kallaðir Epikúringar. Hann kenndi að
vellíðan, sálarró (ataraxía) og lausn frá öllum
sársauka væru hin æðstu gæði. Sálin væri
ekki ódauðleg og við dauða líkamans leystist
sig og kemur síðan skríðandi úr gröfínni! Það
var augljóslega fráleitt. Sumir gerðu grín að
Páli, en aðrir, kuiteisari, sögðu: „Vér munum
hlusta á þetta hjá þér öðru sinni.“ Páll skildi
að opinberunartrú hans og heimspeki þeirra
rákust á. Sambandið rofnaði og Páll fór frá
Aþenu. Hann rnun einu ári seinna hafa skrif-
að með beiskju í Korintubréfinu (1. 22-23):
„Grikkir leita að speki en vér prédikum Krist
krossfestan, gyðingum hneyksli og heiðingj-
um heimsku." Var nú samband opinberunar-
trúar og heimspeki í alvöru rofíð? Nei, um
50 árum seinna sjáum við greinilega áhrif
heimspeki í Jóhannesarguðspjallinu. Hvemig
átti það sér stað? Við vitum að Jóhannes
postuli hefur lifað til enda fyrstu aldar í Efes-
os. Það er vitað að þegar á annarri öld var
gröf Jóhannesar í Efesos sýnd lotning og nú
er ennþá mögulegt að fara niður til þessa
staðar á milli rústa stórrar basilíku. Efesos
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22.. FEBRÚAR 1992 1 1