Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1992, Blaðsíða 5

höfðingjar og Ari varð smám saman svo
einráður á Vestfjörðum að hann fékk viður-
nefnið „Vestfjarðakóngur". Hann safnaði
miklum auði, en ekki beitti hann alltaf
vönduðum aðferðum við að ná undir sig
jörðum og eflast að auði og völdum. Fræg-
ust eru viðskipti hans við erlenda hvalveiði-
menn árið 1615, en þeir atburðir hafa ávallt
varpað nokkrum skugga á nafn Ara Magn-
ússonar.
Erjur Milli Íslendinga Og
Erlendra Manna
Þegar á 15. öid tóku erlendir menn að
sækja á íslandsmið til fiskveiða. Þetta voru
aðallega Englendingar, Þjóðveijar og Hol-
lendingar, og vildu þeir gjarnan versla við
landsmenn, en það var illa séð af dönskum
yfirvöldum og reyndar stranglega bannað
eftir 1602, þegar ákvæði um einokunarversl-
un tóku gildi. Útlendingar sem komu hingað
til fiskveiða og verslunar fóru ekki alltaf
með friði og eru til margar sagnir af yfir-
gangi þeirra, ránum og jafnvel morðum.
Voru því íslendingar að vonum oft smeykir
við þessa menn og spunnust um þá alls
kyns sögur.
Árið 1578 komu slíkir óeirðaseggir til
Vestfjarða og rændu þar og rupluðu bæði
sauðfé og öðrum verðmætum. Þeir tóku
Eggert Hannesson sýslumann, móðurafa
Ara Magnússonar, til fanga og reiddu hann
nakinn langan veg og fluttu hann í skip.
Þar héldu þeir honum föngnum þar til Ragn-
heiður dóttir hans leysti hann út með nærri
hálftunnu af silfri, þar á meðal kvensilfri
af þrettán búningum.
Einn ræningjanna hafði áður haft vetur-
setu hjá 'Eggert í Bæ á Rauðasandi og hélt
því fram að þá hefði Eggert svikið af honum
nokkra fálka, en fálkar voru á þessum tíma
mikil verðmæti og eftirsóttir af kóngum og
furstum í Evrópu, sem borguðu fyrir þá
hátt verð.
Þessir sömu ræningjar fóru síðan með
ránum norður alla Vestfirði og drápu mann
í Súgandafirði. Þeir ætluðu í Ógur þar sem
þeir vissu af miklum verðmætum, en fengu
ekki byr og urðu að snúa frá. Ræningjarnir
fengu síðar makleg málagjöld, því Eggert
tókst að hafa uppi á þeim flestum í Ham-
borg og voru þeir dregnir fyrir dóm og líf-
látnir.
Atburðir þessir hafa vafalaust verið ein
orsök þess að Magnús prúði, tengdasonur
Eggerts og faðir Ara, samdi mikinn laga-
bálk árið 1581, þar sem fjallað er um land-
varnir gegn útlendu illþýði. Magnús átti
einnig stóran þátt í því að Vestfirðingar
báru leng^ur vopn en aðrir landsmenn og
gátu því betur varið sig og sína. Þegar
hann reið til Alþingis var flokkur hans auð-
þekktur, því þar voru allir vopnaðir og báru
skartklæði að fornmanna sið.
í upphafí 17. aldar tóku Spánveijar, eða
réttara sagt Baskar frá Norður-Spáni, að
sækja hingað til hvalveiða. Árið 1613 er
þess getið að umhverfis landið hafí legið
átján spánsk skip.
Sumarið 1615 urðu nokkrar eijur milli
íslendinga og baskneskra hvalveiðimanna
norður á Ströndum. Spánveijamir, eins og
þeir voru oftast kallaðir, höfðu selt mönnum
hval á vægu verði, en ýmsir reyndu þó að
svíkja þá um greiðslu og þóttust ekkert
skilja þegar þeir kvörtuðu undan svikunum
á sínu hrognamáli. Spánveijarnir voru einn-
ig ásakaðir um að hafa stolið sauðum og
nautgripum.
RÁÐIST GEGN SPÁNVERJUM
Til er frásögn af atburðum þessa sumars
eftir Jón Guðmundsson lærða, en hann bjó
á Ströndum og þekkti marga Spánveija af
eigin raun. Frásögn hans er Spánveijum í
hag og hann segir marga þeirra hafa verið
vel menntaða og mæta menn, sem kunnu
latínu og stunduðu bóklestur í frístundum.
Jón segir, að þetta sumar hafí þijú hvalveiði-
skip legið í Reykjafírði á Ströndum og hétu
skipstjórarnir Pedro de Arguirre, Stephan
de Tellaria og Martinus Villa de Franca, en
íslendingar kölluðu þá einfaldlega Pétur,
Stefán og Martein. Marteinn átti í erfiðleik-
um með að fá greitt fyrir þann hval sem
hann seldi íslendingum og lenti meðal ann-
ars í útistöðum við prest nokkurn, séra Jón
Grímsson, sem skuldaði honum fé. Þegar
prestur neitaði að borga brá fylgdarmaður
Marteins snæri að hálsi hans og hótaði að
hengja hann og lofaði prestur þeim þá sauð-
um upp í skuldina.
Nótt eina brotnuðu öll þijú skip Spánveij-
anna í miklu hvassviðri sem gekk yfír
Strandir. Þeir voru mjög illa staddir af kulda
og vosbúð og urðu fáir til að hlynna að
þeim. Spánveijar fréttu þá að bóndinn á
Dynjanda í Jökulfjörðum ætti skútu, sem
þeir ættu að geta siglt yfír hafíð til Eng-
lands eða jafnvel alla leið til Spánar. Þeir
héldu því af stað norður fyrir Strandir, fundu
skútuna og tóku hana traustataki og sigldu
af stað vestur fyrir land. Sumir þeirra fóru
til Súgandafjarðar og stálu frá prestinum
þar og síðan til Dýrafjarðar þar sem þeir
voru drepnir allir nema einn, sem komst
undan naumlega.
Marteinn og sautján menn með honum
sögðu skilið við hina og fóru á bátum til
Æðeyjar, þar sem þeir hófu físk- og hval-
veiðar. Þegar Ari í Ogri frétti af drápi Spán-
veija í Dýrafírði ákvað hann að safna liði
og ráðast að Marteini og mönnum hans í
Æðey. Hann taldi nauðsyn á að losa landið
við þennan óþjóðalýð, en einnig hafði hann
frétt að Spánveijarnir ættu ýmsar gersemar
í fórum sínum. Ári lofaði liðsmönnum sínum
því að þeir fengju hlut af herfanginu, en
ferðina yrðu þeir að fara á eigin kostnað.
Urðu þá margir fúsir til fararinnar og töldu
að þarna væri gróðavon.
Þann 10. október 1615 voru samankomn-
ir fimmtíu menn í Ögri og átti nú hið snar-
asta að ráðast gegn útlendingunum og koma
þeim fyrir kattarnef. Þá skall á óveður sem
stóð til föstudagsins 13. október, og var þá
loks hægt að senda njósnaskip til Æðeyjar.
Það kom til baka með þær fréttir að í
Æðey væri aðeins Pétur stýrimaður Mar-
teins með fjóra menn, en Marteinn og hinir
tólf væru á Sandeyri á Snæljaílaströnd og
hefðu þeir veitt hval og dregið hann upp á
eyrina.
Ari hélt nú til Æðeyjar með herlið sitt
og réðst inn í bæinn. Pétur stýrimaður hafði
setið við lestur um kvöldið eins og hann var
vanur, en var nýsofnaður. Einn úr liði Ara
réðst að honum með kylfu og rotaði hann,
en síðan var hann stunginn til bana. Hinir
fjórir voru einnig drepnir umsvifalaust, líkin
afklædd, bundin saman og kastað fyrir
björg.
Sagt er að á Pétri hafi fundist lítill kross
með Kristsmynd úr silfri og fjórar tréflísar,
vafðar í umbúðir. Slíkar flísar báru kaþólsk-
ir menn oft innan klæða og áttu þær að
vera úr krossi Krists. Jón lærði lýsir Pétri
sem sannkristnum og vel menntuðum manni
og ber honum í alla staði vel söguna.
Marteinn Og Menn Hans
Vegnir
Frá Æðey hélt herliðið til Sandeyrar.
Marteinn var þá staddur í litlu húsi ásamt
nokkrum mönnum, en aðrir sátu í baðstofu.
Menn Ara röðuðu sér fyrir dyr og glugga
og hófu skothríð inn í húsið þar sem Mar-
teinn var. Hann kallaði þá út til þeirra og
spurði hvað hann hefði til saka unnið. Séra
Jón Grímsson af Ströndum, sem Marteinn
hafði átt í útistöðum við, var þarna með
Ara. Hann svaraði Marteini og sagði að
þetta væri honum mátulegt fyrir að hafa
hótað að hengja sig. Marteinn baðst þá fyrir-
gefningar'og ræddu þeir saman um stund
á latínu. Séra Jón spurði Ara hvort hann
vildi ekki gefa Marteini líf úr því að hann
iðraðist gjörða sinna og tók Ari því vel.
Marteinn kom þá út og kraup á kné á hlað-
inu, en áður en nokkur fengi að gert hljóp
einn liðsmanna Ara að Marteini og ætlaði
að höggva af honum höfuðið, en höggið
geigaði og lenti á viðbeininu svo af varð
smáskeina.
Jón lærði lýsir framhaldinu með þessum
orðum: „Við þetta högg brá Marteinn hart
á fætur og tók á rás svo harða að það hafa
þeir í minni sagt er það sáu, og fram á sjó,
og rambaði þar á bárum. (...) Þá var með
miklu ópi og eggjan fólks gert að honum
gijótkast. Hafði hann sig þá lengra fram á
sjóinn og söng þá við tón. Það þótti mörgum
mikil lyst að heyra, og sjá hans sundfarir.
Hann sat stundum á sjónum og strauk koll
sinn með annarri hendi; en hélt annarri
undir læri sér; ýmist skipti hann um hend-
urnar. Hann hafði og synt á bak aftur upp
í loft og á ýmsar hliðarnar og með öllu móti“.
Ekki var langri stund eytt í að dást að
söng og sundlistum Marteins, en bátar sett-
ir fram og hann eltur vítt og breitt um sjó-
inn með gijótkasti. Loks tókst einum að
henda steini í höfuðið á honum svo að hann
rotaðist og var hann þá færður í land, af-
klæddur og lagður í fjöruna. Þar sem hann
lá rotaður og nakinn í fjörunni og menn
Ara stóðu umhverfis hann, hreyknir af af-
reki sínu, stökk skyndilega einn þeirra fram
og risti Martein á hol frá bringubeini og
niður úr, svo að innyflin ultu út úr kviðnum.
Sagt er, að þá hafi allir hlaupið þar að til
þess að skoða hvernig maður liti út að inn-
an, en því miður hafi Marteini blætt svo
mikið að sú fræðsla hafi að mestu farið
forgörðum.
Þegar foringi Spánveijanna var fallinn
hófust menn Ara handa við að ganga milli
bols og höfuðs á þeim sem eftir lifðu og
voru það hinar hrottalegustu aðfarir. Líkun-
um var misþyrmt, skorin af þeim eyru og
útlimir, gerð göt í þau og þau bundin sam-
an áður en þeim var varpað í sjóinn. Sagan
segir, að hvem mann hafi síðar rekið upp
á landareign þess sem drap hann.
ÞÁ VILDIKLINGJA ÖNNUR
Bjalla
Nú vildu liðsmenn Ara skipta herfanginu
eins og þeim hafði verið lofað í upphafi, „en
þá vildi klingja önnur bjalla“. Ari lýsti því
yfir að herfangið væri eign konungs og sem
umboðsmaður hans skipaði hann svo fyrir
að allt skyldi flutt heim í Ögur. Ari fékk
síðan dijúg umboðslaun fyrir sitt ómak en
menn hans fengu aftur á móti ekki annað
en blóðug fötin af líkunum, nema nokkrir,
sem þótti sér misboðið og afþökkuðu.
Ekki er hægt að segja að þessi „afrek“
Ara Magnússonar séu honum til sóma, en
þótt einkennilegt megi virðast var hann í
fullum rétti og síðar var staðfest á Alþingi
að hann hefði unnið þarft landhreinsunar-
verk. Útlendir ræningjar voru á þessum
árum réttdræpir á íslandi samkvæmt lögum.
Spánveijarnir höfðu að því er virðist tekið
skútuna í Jökulíjörðum ófijálsri hendi og
eins var sagt að þeir hefðu stolið búfé, en
vissulega var þeim aldrei gefið tækifæri til
að skýra mál sitt. Islendingar notfærðu sér
oft hvað útlendingarnir áttu erfitt með að
gera sig skiljanlega og hafa eflaust átt sinn
þátt í því að upp úr sauð á stundum. Ef til
vill hafa Spánveijarnir einnig fengið að
gjalda fyrir misgjörðir annarra útlendinga
sem hér höfðu látið greipar sópa á undan
þeim.
Ævilok Ögurhjóna
Þau hjón Kristín og Ari bjuggu í Ögri til
dauðadags árið 1652 er þau létust bæði úr
farsótt og voru aðeins tíu dagar á milli
þeirra. Þau eignuðust fimm börn, Magnús
sýslumann á Reykhólum, Þorlák bónda í
Súðavík, síðar á Staðarfelli og Rangárvöll-
um, séra Jón prest í Vatnsfirði, Halldóru
sýslumannsfrú í Húnaþingi og Helgu sem
dó í Ögri 28 ára gömul og ógift.
Tii er mynd af þeim hjónum, svokölluð
minningartafla, sem máluð var um 1650.
Slíkar töflur létu heldri menn mála og gáfu
kirkjum til minningar um sig. Á minningar-
töflum er fólk oft látið standa eða kijúpa
við kross Krists, rétt eins og það hefði ver-
ið viðstatt krossfestinguna forðum daga.
Margar þessara mynda eru málaðar af er-
lendum mönnum, en listamennirnir eru oft
óþekktir, því ekki tíðkaðist að merkja sér
myndir í þá daga.
Reyndar eru til fleiri myndir af Kristínu
og Ara. Eitt málverk er í Ögurkirkju, málað
í lok 19. aldar eftir mynd Þjóðminjasafnsins
og annað frá svipuðum tíma er í einkaeign.
Síðastnefnda myndin olli miklum deilum
þegar hún var sett á uppboð árið 1990, eii
hún var upphaflega talin jafngömul mynd
Þjóðminjasafnsins. Með nútíma tækni var
hægt að greina aldur myndanna út frá litun-
um sem notaðir voru þegar þær voru málað-
ar og kom þá í ljós að Þjóðminjasafnsmynd-
in var rúmum tvö hundruð árum eldri en
hin. Þessir atburðir urðu þess valdandi að
Kristín og Ari Magnússon urðu fréttaefni
þegar Iiðið var hátt á fjórðu öld frá dauða
þeirra.
Höfundur er þjóðháttafræðingur.
Helstu heimildir:
Annálar 1400—1800. Hið fsl. Bókmenntafélag,
Rvík 1922—38. Bogi Benediktsson: Sýslumanna-
ævir Rvk 1905—8. Jón Espólin: íslands Árbæk-
ur. Lithoprent 1947. Jón Guðmundsson lærði:
Spánverjavígin 1915. Jón Kristjánsson bjó til
prentunar. K.höfn 1950. Páll Eggert Ólason: Saga
Islendinga IV. og V. bindi. Safnskrár Þjóðminja-
safns Islands.
Sandeyri
'JíéUu þeir síðan áfram að
Sandeyri á Snœfjattaströnd
‘Þar voru iMartdnn og tóíf
menn með fionum i fivai og
voru þeir alíir drepnir
Sumarið 1615 höfðu þeiríPétur,
Stefán og iMarteinn aðsetur í
‘Reykjafirði áStröndum
Unaðs-
daluiy-
Súðavík
Æðeyjarsund
Húnaflói
Sumarið 1594 fór Slri
iMaynússon tiíki’on-
Éœna að Jíóíum
Reykhólar
ilillllilll Slri og rnenn hans fiéídu j
) Cj / r tií Æðcyjar, fundii þar
(Vigur í \'% / rA fyrir ‘Péturstýrimann og
Y?? ^ fjóra aðra og drápu þá
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22. FEBRÚAR 1992 5