Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1992, Blaðsíða 8

HOLLU STUHÆTTIR
Hvítlaukur og áhrif
hans á líkamsstarf-
semi og meinsemdir
Fyrstu heimildir um notkun
hvítlauks, sem krydd- og
lækningajurtar, munu vera
frá því 2600-2100 f.Kr.
Samkvæmt þeim fengu
þeir, er unnu að byggingu
pýramídanna, hvítlauk, til
að auka mótstöðuafl sitt
gegn sjúkdómum. 100 árum e.Kr. ráðlagði
griski læknirinn Pedanoios Dioskurides, í.
hinni fimm binda lyfjabók sinni, „Materia
Medica“, hvítlauk gegn gyllinæð og sem þvag-
örvandi lyf. Galen, líflæknir rómverska keisar-
ans Marc Aurel, notaði hvítlauk við eitrunum,
slöngu- og skordýrabitum, einnig blandaðan
mjöli, sem sárabakstur. Á miðöldum var hvít-
laukur mikið notaður gegn alls kyns sjúkdóm-.
um. Þannig er hans m.a. getið í verkum Hilde-
gard von Bingen, Paracelsusar, Lonicerusar,
Matthiolusar og Tabemaemontanusar. Sér-
staklega áhrifaríkur þótti hann gegn band-
ormum og kláðamaur og eins og allar lyktar-
sterkar jurtir, til að halda alls kyns árum í
hæfilegri fjarlægð.
I Rómaríki hinu foma var hvítlaukur vin-
sæll meðal alþýðunnar sem krydd, en af yfir-
stéttinni var hann einkum notaður, til að
auka kynhvötina. Á 19. öld staðfesti Louis
Pasteur áhrif hvítlauks á vissar bakteríur.
Árið 1864 fyrirskipaði Ulysses Simpson
Grant, amerískur hershöfðingi og síðar 18.
forseti Bandaríkjanna, að hvítlaukur skyldi
hafður til taks, fyrir herlið hans, sem sótt-
hreinsunarlyf.
Hvítlaukur heyrir undir liljuættina (Lili-
aceae). Plantan, sem á upprana sinn að rekja
til Asíu, verður u.þ.b. 30-100 cm há. Allt
fram á þennan dag hefur hvítlaukur verið
notaður í sérlega ríkum mæli í Balkanlöndun-
um, Rússlandi, Afríku, Kína og Indlandi. Nú
er hann einnig ræktaður í Evrópu sem og
Suður- og Norður-Ameríku. Árið 1983 nam
heimsframleiðslan 2.400 tonnum.
INNIHALDSEFNI
Ferskur hvítlaukur inniheldur u.þ.b. 64%
vatn, 27,5% kolvetni, 6% prótein og 0,12%
fítu. Aðalkolvetnið er sinistrin, sem er forða-
næring hvítlauksins en hins vegar inniheldur
hann enga sterkju.
Hin alkunna hvítlaukslykt stafar aðallega
af efninu allicin. Heill hvítlaukur inniheidur
efnið alliin (S-allyl-L-cystein-sulfoxid) og
Hvítlaukur er talinn vera
kjörin fæðubót, þó ekki
komi hann í stað lyfja.
En hann getur aukið
mótstöðuafl gegn ýmsum
sjúkdómum og þykir hafa
góð áhrif á blóðrás, hann
lækkar of háan
blóðþrýsting og hefur
hemjandi áhrif á ýmis
efni, sem geta valdið
krabbameini.
Eftir STEFAN NICLAS
STEFÁNSSON
ensýmið alliin-lyasa (alliinasa, alkylsulfínatyl-
asa) aðskilin. Þegar laukurinn er skorinn,
komast þessi efni í snertingu hvort við annað
og mynda allicin og díallyldísúlfíð. Allicin er
mjög óstöðugt efni. Fyrir tilstilli súrefnis og
vatns myndar það fjölmörg niðurbrotsefni,
s.k. polysúlfíð, sem sum hver eru ekki síður
athyglisverð, með tilliti til líffræðilegrar verk-
unar. Má þar m.a. nefna efnin cis-ajoen og
trans-ajoen, sem og 2-vinyl(4H)-l,3-dithiin,
3-vinyl-(4H)-l,2-dithiin og diallyltrísúlfíð.
í hvítlauk er einnig að fínna marga
glykósíða, en það era efnasambönd, sem sam-
anstanda af sykri, tengdum öðram lífrænum
efnum, t.d. fenólum, alkohólum, thiolum og
amínum. Nýlega hefur tekist að einangra úr
hvítlauk glykosíða með sterabyggingu. Hér
er um að ræða furostanolglykosíðan sativosid-
B1, sativosid-R1, proto-erabosid-B, proto-
desgalactotigonin og spirostanolglykosíðana
F-gitonin og desgalactotigonin. Ennfremur
inniheldur hvítlaukur scordinin Al, sem er
svonefndur thioglykosíði. Af öðram innihalds-
efnum má nefna adensonín, garlicín, allistat-
ín, 2-propensulfensýra, thiocrolein, flavono-
íða, 2-propenthioI, mercapatana, dimethylth-
iophen og thiosulfinsýraestana dimethyl-,
dipropyl-, allyl-methyl- og allyl-propylthio-
sulfinat.
Auk þess er hvítlaukur auðugur af víta-
mínunum A, Bi, B2, og C. sem og ýmsum
snefílefnum, t.d. selen. Algengt er, að
100-300 nanógrömm af selen séu í hveiju
grammi af hvítlauk.
Frásog
Brennisteinssambönd hvítlauks frásogast
greiðlega gegn um húð, jafnt sem slímhúð.
Utskilnaður þeirra er sömuleiðis hraður. Allt
að 10% þessara rokgjörnu efnasambanda
skiljast út um lungu, en að mestu leyti fer
þó útskilnaðurinn fram um Iifur, þarma og
nýra en aðeins að örlitlu leyti um húð. Skýr-
ingin á greiðlegu frásogi og útskilnaði þess-
ara efna, er fólgin í tvískauta (dipolar) bygg-
ingu þeirra, þar sem neikvæða hleðslan er á
súrefnisatóminu og sú jákvæða á brenni-
steinsatóminu.
Auk þess að komast greiðlega gegn um
frumuhimnumar, geta þessi brennisteinssam-
bönd auðveldað flutning annarra efna gegn-
um þær. Japani nokkur, að nafni Odata,
veitti því athygli árið 1882, að hvítlaukur
hafði góð áhrif á hörgulsjúkdóminn beri-beri,
sem stafar af Bi-vítamínskorti. Skýringin á
þessu reyndist vera sú, að allicin gengur í
efnasamband við Brvítamín og myndar alli-
thiamin, sem frásogast mun betur en B,-vít-
amín, en hefur þó sömu verkun.
ÁHRIF
Enda þótt hvítlaukur hafi öldum saman
verið notaður við margvíslegum meinsemdum,
hafa áhrif hans á blóðrásina þótt einkar at-
hyglisverð.
Truflun á efnaskiptum fitu, aukin virkni
blóðflagna og of hár blóðþrýstingur eru allt
þæþtir, sem auka hættuna á æðakölkun.
í 15 athugunum, sem fram fóru á mismun-
andi hvítlaukssamsetningum, var fylgst með
áhrifum á tríglyceríða, kólesterol, þéttni LDL
(Low-Density-Lipoproteine) og HDL (High-
Density-Lipoproteine), samloðun og virkni
blóðflagna, niðurbrot fíbríns (fíbrínolysu) og
blóðsykur. Dagsskammturinn samsvarar
0,9-4,0 grömmum af ferskum hvítlauk og
stóðu athuganir þessar yfir í 24-130 daga.
Blóðrannsókn leiddi í ljós, að marktæk lækk-
un hafði orðið á magni kólesteróls, sem og
tríglyceríða.
Helztu lípíðin, sem til staðar eru í blóðrás-
inni, eru tríglyceríðar, kólesterol, kólesteryl
estar og fosfólípíð. Þau berast um líkamann,
sem s.k. lípóprótein, þar sem vatnsfælr.u lípíð-
in (tríglyceríðar og kólesteryl estar) mynda
kjarna, sem umlukinn er mismunandi prótein-
um, s.k. apólípópróteinum. Ef magn lípóprót-
eina í blóði er of hátt, er það nefnt hyperlipo-
proteinemia.
Fjörutíu og níu sjúklingar, er höfðu
hyperlipoproteiníu, fengu daglega hvítlauks-
samsetningar, er samsvöraðu 3,6 grömmum
af ferskum hvítlauk, í 12 vikur. Þéttni HDL
í blóði jókst um 5%, HDC2i um 30% og apró-
próteins A-I um 12%. Á sama tíma lækkaði
þéttni HDL), um 8%. Þessar niðurstöður undir-
strika þýðingu þess, að ákvarða hina mismun-
andi HDL-flokka, svo unnt sé að sýna fram
á verkun hvítlauksins gegn æðakölkun. Á
grandvelli mismunandi hlutfalls apólípóprót-
eins og lípíðs, má greina á milli a.m.k. þriggja
HDL-flokka: HDLi , HDL2 og HDL3.. Þar eð
hlutfall apólípróteins E í HDLi, er hátt, getur
það, vegna samkeppni, ýtt LDL frá viðtækjum
sínum (LDL-receptors). Lifrin tekur til sín
HDLi, og HDL2, sem gegna þýðingarmiklu
hlutverki við flutningi kólesterols frá æðaþel-
inu.
Hvítlaukur lækkar einnig of háan blóð-
þrýsting. Lækkunin á neðri mörkunum
(diastolískum þrýstingi) hefur við athuganir
numið 4-12% og á efri mörkunum (systolísk-
um þrýstingi) 1-6%. Athygli vakti, að meðal
þeirra, sem höfðu eðlilegan blóðþrýsting, varð
engrar blóðþrýstingslækkunar vart, en mest
varð blóðþrýstingslækkunin hjá þeim, sem'
hæsta blóðþrýstinginn höfðu.
Með hvaða hætti hvítlaukur getur lækkað
blóðþrýsting, er ekki að fullu kannað, en þó
er vitað, að hann hefur væg ACE (angio-
tension-converting-enzyme) — hemjandi
áhrif.
Aukin fíbrinolysuvirkni er mælanleg eftir
einstakan hvítlauksskammt, samsvarandi 0,9
grömmum af ferskum hvítlauk og eykst með
auknum skammti. Marktæk aukning mældist
einnig eftir langtímameðferð, með dags-
skömmtum, er svöraðu til 1,8-3,6 g af fersk-
um hvítlauk. Ennfremur minnkaði seigjustig
blóðvökvans (plasma viscosity) og hematokrít
blóðsins lækkaði. Meðal 30 hjartasjúklinga,
sem daglega fengu 1,116 g af ákveðinni hvít-
lauksolíusamsetningu í 3 mánuði, jókst
fibrinolysuvirknin að meðaltali um 26%. Þeg-
ar sömu sjúklingum var síðan gefið platlyf
(placebo) í 1 mánuð, minnkaði fibrinolysu-
virknin aftur í nokkrum tilvikum jafnvel niður
fyrír upphafleg gildi.
Einnig hefur sýnt sig, að innihaldsefnin
allicin, ajoen, 2-vinyl-(4H)-l,3-dithiin og 3-
vinyl-(4H)-l,2-dithiin, sem hemja ensýmið
cyclooxygenasa, geta hindrað að blóðflögum-
ar myndi kekki. Þetta er reyndar sami verkun-
armáti og aspirín hefur, en það er stundum
gefíð í litlum skömmtum, til að draga úr
hættu á blóðtappamyndun. Auk þess hafa
innihaldsefni hvítlauks hemjandi áhrif á PAF
(platelet aggregating factor), sem gegnir
mikilvægu hlutverki við storknun blóðsins.
Rannsóknir leiddu í ljós, að dagleg neyzla
0,8 gramma af hvítlauksdufti í 30 daga dró
veralega úr fjölda blóðflögukekkja í blóði.
In vitro athuganir sýna ennfremur, að inni-
haldsefni hvítlauks hemja 5-Lipoxygenasa,
sem hvatar myndun leukotriens A,B,C,D og
E, en þessi efni eru m.a. talin eiga þátt í
myndun astma, bronkítis og auknu gegndræpi
háræða við bólgur.
ÁHRIF Á BAKTERÍUR, SVEPPI
OG VÍRUSA
Árið 1858 sýndi Louis Pasteur, fyrstur
manna, fram á bakteríuhemjandi áhrif hvít-
lauks. 1 mg af allicíni samsvarar u.þ.b. 15
AE pencillíns. Allicin-upplausn af styrkleikan-
um 1:125000 hemur vöxt gramjákvæðra og
gramneikvæðra baktería, sér í lagi
Staphylokokka, Streptokokka og taugaveikis-
baktería. Athyglisvert er, að skammtar, sem
drepa bakteríurnar E. coli og Salmonella typ-
himurium, raska ekki jafnvægi þarmaflórunn-
ar. Enda þótt bakteríudrepandi áhrif hvít-
lauks hafi lengi verið þekkt, er ekki nákvæm-
lega vitað, hver verkunarmátinn er, en talið
er, að allicin hemji bakteríuensým, sem inni-
halda s.k. thiol-hópa. Þegar diallyldísúlfíd
(DADA) myndast við afoxun allicíns, dregur
veralega úr hinum bakteríudrepandi áhrifum,
enda hafa dísúlfíð, thioetrar 0g súlfoxíðsam-
bönd ekki áhrif á ensým með thiol-hópa. Vit-
að er, að hvítlaukur veldur stökkbreytingum
í bakteríum.
Sumuni þykir ótækt að neyta hvítlauks
vegna lyktarinnar, sem óneitanlega er
sterk. Hvítlaukspillur fást og þá er
neyzlan lyktarlaus með öllu. Þá eru
ekki öll efni hvítlauksins með og vís-
indamenn eru þeirrar skoðunar, að
bezt sé að borða hvítlaukinn sjálfan.
Sjúklingum, sem þurft hafa að nota ónæm-
isbælandi lyf, eins og barkstera, breiðspektra
fúkalyf og viss krabbameinslyf, er oft hætt-
ara en öðrum við að fá sveppasýkingar, sem
erfiðlega getur gengið að ráða bót á. í slíkum
tilfellum hefur hvítlauksmeðferð oft gefið
góða raun. Á sjúkrahúsi einu í Þýzkalandi,
Krankenhaus fúr Naturheilwesen, Múnchen
Harlaching, hefur hvítlauk verið beitt, með
góðum árangri gegn ýmsum sveppasýkingum.
Einnig hafa innihaldsefni hvítlauks hemj-
andi áhrif á bandorm, tríkínur og ýmsa vír-
usá, þ. á m. Herpes simplex.
Önnur ÁHRIF
Nokkur þeirra brennisteinssambanda, sem
hvítlaukur hefur að geyma, geta dregið úr
áhrifum margra krabbameinsvaldandi efna.
Athyglisverðast þykir efnið díallylsúlfíð
(DAS), en það dregur einkum úr áhrifum
efna, sem ekki era sjálf beinir krabbameins-
valdar, heldur mynda krabbameinsvaldandi
efni, eftir að þau komast í líkamann. 1,2-
dímethylhydrazín er dæmi um slíkt efni.
Brennisteinssambönd hvítlauks geta einnig
bundizt þungum málum, t.d. blýi, og dregið
úr eitranum af þeirra völdum.
Nýlegar rannsóknir hafa leitt í ljós, að
hvítlaukur eykur starsemi s.k. NK-framna
(natural killer cells), en þær gegna veiga-
miklu hlutverki í vömum líkamans gegn
æxlismyndun.
Ef til vill er hefðbundin notkun hvítlauks,
til að auka kynhvöt ekki alveg út í bláinn,
því nú hafa tilraunir á músum sýnt, að hvít-
laukur eykur fjölda sæðisfruma og fækkar
um leið afbrigðilegum sæðisframum. Enn er
þó ekki vitað, hvaða innihaldsefni það eru,
sem þessu valda, en nokkur þeirra hafa svip-
aða efnafræðilega byggingu og kynhormón.
Áhugavert er, að hvítlaukur getur haft góð
áhrif á andlega líðan fólks. Tvær rannsóknir,
sem fram fóra fyrir nokkram árum, leiddu í
ljós, að dagleg neyzla 2,7 gramma af ferskum
hvítlauk jók einbeitingu, virkni og sjálfstraust
og dró jafnframt úr þreytu og kvíða.
Lokaorð
Ég hef í þessari grein tekið saman það
markverðasta, sem komið hefur fram við
rannsóknir á áhrifum hvítlauks. í Þýzkalandi
var hvítlaukur tilnefndur lækningajurt ársins
1989 og segir það nokkuð um vinsældir hans.
Sú aukaverkun, sem helzt fælir fólk frá
því að borða hvítlauk, er hin hvimleiða hvít-
laukslykt. Árum saman hafa menn reynt,
með misjöfnum árangri, að setja á markað
hvítlaukssamsetningar sem ekki valda and-
remmu. Þar eð slíkar samsetningar innihalda
sjaldnast öll efni hvítlauksins, eru flestir vís-
indamenn, sem til þessara rannsókna þekkja,
þeirrar skoðunar, að bezt sé að borða hvítlauk-
inn sjálfan.
Þótt hvítlaukur geti hjá sumum valdið of-
næmi, þola þó flestir hann vel. Sé hans neytt
í miklum mæli, getur hann valdið meltingar-
truflunum. Ágætt er að borða hálft eða heilt
rif rrieð kvöldmatnum og er þá lyktin horfin
að morgni. Sykursjúkir ættu öðrum fremur
að gæta varúðar við neyzlu hvítlauks,~þar eð
hann gæti aukið blóðsykurlækkandi áhrif
sykursýkilslylja.
Enda þótt hvítlaukur hafi áhrif á ýmsa
sjúkdóma, er mikilvægt að hafa hugfast, að
hann kemur ekki í stað neinna lyfja. Á hinn
bóginn er hann kjörin fæðubót og getur auk-
ið mótstöðuafl líkamans gegn ýmsum sjúk-
dómum. Hið fornkveðna, að allt sé bezt í
hófi, á þó ekki síður við um hvítlaukinn en
annað.
Höfundurer lyfjafræðingurog býrf Danmörku.