Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1991, Blaðsíða 16

R A N N S O K N 1 R A 1 S 1 L A N D 1
SELIR
VIÐ ÍSLAND
andselurinn getur orðið um 2 metrar og 150
kg að þyngd. Hann er ljósgrár á kviði og grá-
hvítur eða grágulur og mjög flekkóttur á baki.
Urturnar ná kynþroska 5—8 ára gamlar og
eiga árlega kóp upp frá því. Brimlar verða
Umsjón: Sigurður H. Richter
Selir hafa verið nýttir hér
við land allt frá
landnámstíð.
Rannsóknir á þeim eiga
sér þó ekki langa sögu.
Landselir og útselir kæpa
við íslandsstrendur.
Vöðuselur, hringanóri,
blöðruselur, kampselur
og rostungur koma
hingað til lands sem
flökkudýr. Útsel hefur
Qölgað hér við land, en
landsel fækkað, á síðasta
áratug. Meira ber nú á
blöðrusel fyrir
Norðurlandi en oft áður.
Eftir ERLING
HAUKSSON
kynþroska 7—10 ára. Þeir eru breiðleitari,
sterklegri í vextinum og stærri en urtumar.
Landselir geta orðið yfir 30 ára gamlir.
Kóparnir fæðast í lok maí og byijun júní
og kallast vorkópar. Þeir fæðast í gráum
hárum. Urtan er með kópinn á spena í 3—4
vikur en síðan yfirgefur urtan afkvæmið og
fullorðnu dýrin fara þá úr hárum. í lok ágúst
tekur fengitíminn við. Að fengitímanum lokn-
um fer landselurinn í æti og kýlir vömbina
samfellt fram að næstu kæpingu.
Útselurinn
Utselur getur orðið um 3 m að lengd og
'h tonn af þyngd. Brimlar verða mun stærri
en urtur. Þeir verða einnig dekkri, fá hærra
og breiðara nef og kröftuglegri makka. Urt-
urnar verða kynþroska 5—7 ára og brimiarn-
ir 2—3 árum síðar. Útselir geta náð fertugs-
aldri.
Útselskóparnir fæðast á haustin og eru
kallaðir haustkópar. Þeir fæðast í hvítum
fósturháram og liggja í bæli á landi í 3 til 4
vikur. Urtan kemur til þeirra á flóði og gefur
að sjúga.
Að þessum tíma liðnum yfirgefur urtan
kópinn og fengitíminn hefst. Yfirleitt er það
einn brimill, sem lagt hefur undir sig svæðið
sem urtan kæpir á, sem makast við hana og
aðrar urtur á sama svæði. Að fengitíma liðn-
um fer útselurinn í æti í einn mánuð eða
svo. Þá safnast hann saman við ströndina á
ný og fer úr hárum í febrúar til mars. Síðan
fer útselurinn enn í æti fram að kæpingu í
október.
Fjöldi Sela Við Ísland
Síðan 1980 hefur höfundur fylgst með
fjölda sela við strendur landsins. Síðan taln-
ingar á selum byrjuðu hefur landselsstofninn
verið á niðurleið en útselsstofninn á uppleið.
Stofnstærð landsels er nú 20—30 þúsund dýr
en útsels 11—13 þúsund dýr.
Fækkun landsels stafar sennilega af of-
FÆÐA LANDSELS
Hryggleysingjar
Aflrtr ftskar
Statnbttur
Lýsa
llfsi
Aörlr flskar
Steinbttur
Þorskur
Landselir í Hindisvík á Vatnsnesi.
Útselsbrimill
veiði á undanförnum áram en aðrir umhverfis-
þættir og sjúkdómar gætu einnig koinið til.
Pjölgun útsels á sér um hálfrar aldar sögu.
Eftir að regluleg búseta lagðist af á norðan-
verðum Ströndum og víðar, hefur útsel fjölg-
að mikið. Hann virðist nýta sér friðinn í eyði-
byggðunum á haustin og kæpir þar.
FerðirSela
Starfsmenn Hafrannsóknastofnunar hafa
merkt seli mörg undanfarin ár.
Landselskópar hafa verið merktir í Markar-
fljóti og á Krosssandi í Landeyjum, og í Jök-
ulsá á Brú. Þeir hafa yfirleitt veiðst við sömu
strandsvæði og þeir voru merktir en tveir
landselskópar, sem merktir vora í Markar-
fljóti, veiddust síðar í ísafjarðardjúpi.
Útselskópar hafa verið merktir í Hvalseyj-
um á Mýram og hafa fundist lengst frá merk-
ingarstað við Vestmannaeyjar og í Öxarfirði.
Flestir hafa merktu útselimir endurheimst á
fyrsta ári en ein útselsurta veiddist ekki fyrr
en að 10 áram liðnum í Breiðafirði.
FÆÐA ÚTSELS
Hryggleyslnqjar M8rhnú,ur
Þorskur
Hrognkelsl
Lúöo
Selir, sem hafa verið merktir erlendis, hafa
fundist á Islandi. Algengastir era vöðuselir,
merktir af Norðmönnum á ísnum norður af
Jan Mayen, en tveir útselir, merktir af Bretum
við Skotland, hafa fundist hér einnig.
Selafár
Árið 1987 drap hundafársveira um 9 þús-
und hringanóra í Baikalvatni í Rússlandi. Ári
seinna drápust um 18 þúsund landselir við
strendur V-Evrópu af völdum skyldrar veiru
sem nefnd hefur verið selafársveira. Selir við
Island virðist ekki hafa tekið þetta selafár
sem heijaði í Norðursjónum. Selafár við ís-
land er þó þekkt fyrirbæri. Árið 1918 dráp-
ust um 1 þúsund landselir hér við land að
talið er. Sérfræðingar á Tilraunastöð Háskóla
Íslands í meinafræði að Keldum hafa lýst
framgangi þessa selafárs samkvæmt tiltæk-
um heimildum. Talið er að inflúensuveira
hafi valdið fárinu.
Fæða Sela
Höfundur hefur kannað fæðu sela við ís-
land á undanförnum áram. Selir eru fiskætur
og á efsta fæðuþrepi vistkerfis fslandsmiða.
Þeir eru því keppinautar fískimanna um afl-
ann. Hrognkelsi, þorskur og aðrir mikilvægir
nytjafiskar era ofarlega á matseðli selanna,
en fæða þeirra er þó oft háð því hvað er á
boðstólum á hveijum stað og tíma. Hrognkels-
in éta selirnir í sömu stærð og grásleppukarl-
arnir veiða þau í net sín og hvað þau varðar
er samkeppnin því bein. Hins vegar éta selirn-
ir þorskinn að mestu leyti sem ungþorsk áður
en hann verður veiðanlegur. Þeir geta þannig
haft veraleg áhrif á nýliðun þorskstofnsins
og samkeppni þeirra og fiskveiðanna verður
óbein.
Hringormar
Hringormarnir í fiskflökunum eru flestir
lirfur selormsins en nokkuð er einnig um
hvalormslirfur í físki. Selormur og hvalormur
lifa sem fullorðnir ormar í maga sela og
hvala. Fiskarnir fá hringorm með því að éta
fæðu sem smitast hefur af hringormslirfum
sem borist hefur út í sjóinn með saur sela
og hvala.
Selormurinn veldur stærstum hluta þess
hringormavanda sem íslenskur fískiðnaður á
við að glíma en hvalormurinn kemur einnig
við sögu. í Norður-Atlantshafi virðist útselur
vera aðalhýsill selormsins. í útsel eru marg-
falt fleiri selormar en í landsel. Tilraunir hafa
einnig sýnt fram á að selormur þrífst betur
í maga útsels og viðkoma ormsins verður
meiri þar en í maga annarra selategunda.
nýting Og verndun Sela
Selir eru mikilvægur hluti af íslenskri nátt-
úra. Besta leiðin til þess að hafa hemil á tjóni
af völdum sela er að veiða hæfílega úr sela-
stofnunum. Talsverð verðmæti voru í afurðum
sela. Skinnin til skæðis og kjötið til fæðis.
Þó að selir séu veiddir þurfa þeir ekki að
vera í útrýmingarhættu. Veiðum ber að haga
þannig að það gangi ekki svo mikið á sela-
stofnana að hætta sé á viðkomubresti.
Helsti ógnvaldur selastofna í dag er meng-
un hafsins. Hér við land hefur ekki orðið
vart við skaðleg áhrif mengunarefna á seli.
í Eystrasalti hins vegar hefur dregið veralega
úr fijósemi sela vegna þess að efni eins og
PCB og DDT, sem safnast fyrir í fituvef sela
ef þeir fá þau í fæðunni, eyðileggja eggja-
stokka og eggjaleiðara urta og gera þær ófijó-
Höfundur er sjávarlíffræðingur og starfar hjá
Hringormanefnd, Rannsóknastofnun fiskiðnað-
arins, Skúlagötu 4, Reykjavík.