Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1991, Blaðsíða 9

*
kenni Norðurlandamenn umfram aðra.
Nema það værum við íslendingar sem erum
af Melkorkuættinni sem eigum þá óstýrilátu
forvitni sem seilist um allan heiminn.
Kannastu við Svavar Guðnason, segi ég
við Kjell. Hann lítur snögt á mig með sínu
einkennilega bliki í andliti sem skemmdist
þegar hann var átta ára: Hann er meistari.
Þegar Kjell var átta ára var hann með jafn-
aldra sínum að leik. Sá steig á jarðsprengju
og tættist í sundur og blóði og tutlum rigndi
yfir Kjell sem sjálfur slapp með andlits-
skemmdir. Það hefur mörgum lakari manni
staðið til boða að halda sýningu á íslandi
heldur en vini mínum Kjell frá Rogalandi
og mér finnst ég finna til nokkurrar frænd-
semi við hann. Og svo sit ég einn daginn
og borða á litla staðnum hjá vinum mínum
frá Túnis sem er kallaður Salon de The og
horfí mót Signu. Þeir eru tveir, annar mjög
dökkur á hörund og hinn stór og mikill og
blíðlegur á svip, kaffibrúnn þegar búið er
að láta svolitla mjólk út í. Viðmótshlýir
menn í litlum sal þótt að vísu sé kjallari
undir ef allt í einu kæmi flóð af gestum sem
mun sjaldan. Þetta eru góðir drengir. Og
einn daginn er ég orðinn einn eftir að borða
hjá þeim og þá kemur inn undarlegur mað-
ur beint út úr bók eftir Dostojevskí. Kannski
er hann út einni af fyrri bókunum hans.
Og þó. Hann gæti verið í persónuhafi þess-
ara stóru bóka eftir Dostojevskí, sem síðar
komu eftir að sá hafði verið átta ár í Síberíu
sem fangi. Mikið er þessi maður dapur og
einn. Hann hneygir höfuðið og veltir vöngum
með úfíð hár og þambar vatn eins og það
væri vodka. Nokkrum dögum síðar er ég í
forstofunni þar sem myntsíminn er. Því þú
getur ekki hringt út úr þinni eigin stofu
né neinum íbúðum í þessu húsi. Það er bara
hægt að hringja innanhúss og svo til þín.
Þú verður að fara í almenninginn og bíða
eftir þeim sem eru að ljúka sér af og svo
er kannski komin biðröð fyrir aftan þig
þegar þú kemst sjálfur að, og það þykir
mér að vísu nokkur galli á gjöf Njarðar.
Eða fara í símabyrgi úti á götu og þar dryn-
ur umferðin. Og þá kemur þessi sorglegi
maður og segir: við höfum hist áður. Og
tökum tal saman og sögðum til heimilis í
húsinu. Daginn eftir er ég að dunda mér,
er hann þá ekki kominn þessi sorglegi Finni
með Kalevala í sér, Vainamöenen og þytinn
úr skógunum kringum vötnin þúsund og
sellótónana. Hann situr og teygir höfuðið
og segir mér með mikilli hægð frá því að
það sé mikið rússneskt blóð í sér, og sé
frægt ljóðskáld, gaf mér ljóðabók eftir sig
á finnsku, sýndi mér ljósmyndir af málverk-
um sínum og sagðist hvorki reykja né
drekka. Mér fannst ég skynja að það væri
mikið á bak við þetta dapra fas. Síðan seg-
ir hann: má ég taka í hlóðfærið hjá þér, og
sat svo allan daginn og spilaði. Það gerði
hann vel, og spilaði mikið Chopin. Og J.S.
Bach inn á milli og lét mig heyra svolítið
Mozart inn á milli þegar ég bað hann þess.
Og svo kom meiri Chopin. Þannig leið dagur-
inn. Ég reyndi að dunda mér samt og verð
að játa að ég var farinn að bíða eftir því
að konsertinn væri búinn þótt góður væri,
og þörf mannsins einlæg og hrein. Ekki
leist mér á blikuna þegar sama gerðist dag-
inn eftir; þótt maðurinn spilaði fallega.
Meiri og meiri Chopin ailan þann dag. Á
píanóið sem ég erfði eftir Atla Heimi. Hann
sat og grúfði sig yfir píanóið í svörtum sjól-
iðajakka "frfeð" 'úfið' harið 'ög ánðlitið váf
stundum næstum komið niður á nóturnar
eins og hann hyggðist slá stakan tón með
nefbroddinum milli handa sér sem flugu
yfir nótnaborðið í Etýðu eftir Chopin.
Ég verð að játa að ég var nú orðinn nokk-
uð smeykur þegar hér kom sögu að þessi
sorglegi Finni með rússneska blóðið og
tengslin við Dostojevskí, eða var það kannski
saga eftir Anton Tsjekov, kom hann kannski
þaðan?
Að hann myndi koma á hveijum degi og
sitja við hljóðfærið hjá mér og spila og ég
lenti sem gísl í músíkinni hjá honum, fangi
einsemdar hans. En það fór allt á besta
veg. Hann náði sambandi við vin minn Kjell
og heimsótti hann þar sem allt var í einskon-
ar hvirfilbyl lit og birtu. Hann situr þarna
sorgþrungnasti maður um borð, meðan Kjell
málar, og segir ekki neitt og drúpir höfði
og fer djúpt og segir eftir langa þögn og
horfir á málarann sem aldrei getur verið
kyrr með seimdreginni röddu: You are a
very serious person, segir hann: Þú ert mjög
alvarlegur maður. Þegir enn og höfuðið
sígur og rís aftur upp: But I like jokes, I
like funny things. En ég er svo mikið fyrir
skrýtlur.
Og svo fer laufið að slitna af tijánum,
eitt og eitt. Og það hrynur og fýkur eftir
gangstéttunum, eftir götunum. Þú tekur upp
blað og blað og gengur um borgina sem er
þér svo kær og hefur gefið þér svo mikið,
með eitt laufblað í hendi sem þú berð fyrir
þér eins og það væri lítill fáni eða veifa í
minningu þess sem var, þess sem er og hlýt-
ur að líða hjá. Eins og allt fer.
Páll Ólafsson orti:
Og fleiri féllu sem við hefðum vilja halda
í. Leikkonan Delphine Seyrig í Marienbad
myndinni eftir Resnais sem líka var með í
Bunuelmyndinni: Hinir hógværu töfrar
borgaranna, og í þessarri kvikmynd sem
ætlaði aldrei að enda eftir þá belgísku Ac-
kermann, þar sem verið var að bursta skó
í tuttugu mínútur, og hvernig hefði verið
hægt að þrauka svo lengi undir þeirri mynd
'ef ekki hefði verið Delphine Seyrig; þar sem
fegurð hennar ljómaði af vitsmunum.
Vínsali og heimspekingur í gyðingahverfinu í París. A neðri myndin er kankvís
kona vínkaupmannsins.
Nú hefur kólnað. Þá harðnar nú í ári hjá
öllu þessu húslausa fólki sem býr á göt-
unni. Þá er helst að finna sér stað á rist
yfir neðanjarðarlestinni, Metro, þar sem
leggur yl upp þaðan, yl upp úr iðrum borgar-
innar. Éinu sinni opnuðu þeir þó Metrostöðv-
arnar fyrir útigangsmenn. Þá var frostið
svo hart, mun hafa farið niður í tuttugu
stig og þá dóu svo margir, þá var þessu
fólki hleypt niður svo það gæti sofið þar.
Annars eru þeir vaktir og reknir út. Þetta
fólk helgar sér einhvern stað á götunni.
Ekki langt frá listaborginni voru maður og
kona á dýnu dag og nótt með einhveijar
reytur sínar og flösku af ódýrasta víninu
sem kostar fimm franka. Þau voru alltaf
Ellin hallar öllum leik
er því valla að státa
Hún mun alla eins og Bleik
eitt sinn falla láta.
Fleira fellur en laufið; og flest er fall-
valt. Vindurinn feykti laufinu burt. Trén
standa nakin í birtu vetrar, og vindurinn
verður svalur. Einn dagin gerist undur:
Snjór í París. Það hefur orðið mannfall
meðal listamanna. Fólk sem hefur hrært
við þér á einhveijum tímum á þinni löngu
leið. Nú síðast Thaddeus Z. Kantor sem kom
til okkar á listahátíð og gaf okkur svo mik-
ið, og var svo glaður í Reykjavík með okkur
íslendingum, fór það orð af honum á undan
að hann mundi svo erfiður maður, og kviðu
sumir sem áttu að skipta við hann og ann-
ast. Hann er svo erfiður, hann er víst svo
erfiður. Eins og það væri eitthvað skrýtið
þótt mikill sköpuður, mikill listmaður með
eld í æðum sé erfiður. Og svo reyndist
maðurinn svo ljúfur þó að vísu væru stund-
ir þegar á reyndi að umbera snillinginn sem
var allt í öllu í sínu sköpunarverki, og var
með því merkasta sem hefur gerst í leik-
húsi aldarinnar, hann var demiurge, höfuð-
Efri myndin: Útilegumaður í miðri París, sofandi á rist yfir neðanjarðarlest -
og borgarmúgurinn streymir hjái. Neðri myndin: Select, veitingahúsið fræga á
Montparnasse. Hemingway nefnir það í skáldsögu sinni, The Sun AIso Rises.
íslendingar hafa löngum verið hagvanir þar.
smiður sem alit tók úr sjálfu sér, meistari
sem margtöfraði þá sem með honum unnu
og hefði ekki unnið með honum þetta gáfaða
fólk úr ýmsum áttum nema af því að hann
gaf þeim af anda sínum og sársauka og
geðfjöri það sem það vissi að það gæti
hvergi fundið annars staðar og lét það lifa
ævintýrið að verða allt í einu stærri sjálfum
sér og þjóna einhveiju eins og það væri
heilagur málstaður, og enginn var einn í
þessum leikundrum nema sá sem vakti það
allt, snillingurinn. Og í þessu leikhúsi, þess-
ari leiklist eða hvað eigum við kalla það var
dauðinn aldrei ijarri, þessi eina staðreynd
sem enginn getur hafnað. Allir íslendingar
muna hvað Þorir Jökull orti:
Upp skalt á kjöl klífa
Köld er sjávar drífa
Kostaðu hugann að herða
hér muntu lífit verða
Skafl beygjattu skalli
þó skúr á þig falli
Ast hafðir þú meyja
Eitt sinn skal hver deyja
Er furða þótt mikill listamaður geti aldr-
ei hætt að hugsa um dauðann sem lifði
þessi stríðsár í Póllandi þegar engin þjóð
nema Rússar þjáðist almennt eins mikið né
hlaut aðrar eins búsiijar og hörmungar eins
og þeir. Og gyðingur þegar gyðingar voru
píslavottar sem átti að þurrka út með öllu
samkvæmt með vísindalegum ráðagerðum
og áætlunum og tækni. Síðar urðu þeir sem
eftir lifðu herraþjóð sem beitir aðra ofbeldi
og níðist á smælingjum. Kantor var ljúfur
og glaður í Reykjavík. Reykjavík, sagði
hann: Hún er eins og Wiepole. Þorpið þaðan
sem hann kom. Einn daginn sat hann í leik-
húsinu, og allur flokkurinn snerist í kringum
hann, og allir í leikhúsinu snerust í kringum
hann og allir vissu að hann var ekki eins
og aðrir menn, heldur einstakur snillingur
og höfuðsmiður sinnar listar þar sem allar
listgreinar runnu saman, og hann sat og
keðjureykti og sagði: Ég er orðinn gamall,
enginn hugsar um mig.
Við sem nutum hans gleymum honum
ekki.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 31.ÁGÚST1991 9