Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1989, Blaðsíða 13

Upptendraður af
hinu óendanlega
Nokkur orð um ljóðskáldið Giuseppe Ungaretti
egar útlendingar ígrunda
ítalska nútímaljóðlist,
verður þeim tíðrætt um
„þríeykið" Giuseppe
Ungaretti (1888—1970),
Eugenio Montale
(1896-1981) og Salva-
tore Quasimodo (1901—
1968) og að vonum, því í verkum þessa
þriggja ólíku skálda kristallast ítölsk ljóðlist
á þessari öld.
Fyrstu ljóð sín orti Ungaretti strax upp
úr 1910, en síðustu ljóð Montales urðu til
við upphaf þess áratugar sem við nú lifum.
Öll þessi skáld eru að vísu í metum, jafnt
meðal fræðimanna sem almennra ljóðaunn-
enda á meginlandi Évrópu, en þó er hér
ekki um að orðstír Ungarettis
hafi ekki borist eins víða og skáldbræðra
hans tveggja. Þó hafa Frakkar að vísu haft
á honum dálæti sökum langvarandi tengsla
hans við franskt menningarlíf. Þetta ástand
mála má að einhveiju leyti skrifa á reikning
sænsku akademíunnar, en hún veitti Qua-
simodo bókmenntaverðlaun Nóbels árið
1959 og kom þá af stað heiftarlegri um-
ræðu á Italíu um innbyrðis verðleika ítalskra
skálda. Árið 1975 féllu Nóbelsverðlaunin
síðan í skaut Montales.
Ungaretti varð þessara verðlauna sem
sagt aldrei aðnjótandi, sem að öllum líkind-
um varð til þess að lækka gengi ljóðlistar
hans á alþjóðlegum skáldskaparvettvangi.
Bæði Montale og Quasimodo áttu sér
einnig áhrifamikla talsmenn í engilsaxnesk-
um bókmenntaheimi, til dæmis T.S. Eliot,
C.M. Bowra og Herbert Read, en helstu
aðdáendur Ungarettis utan Italíu voru
franskir bókmenntafrömuðir sem ekki áttu
sér viðlíka stóran lesendahóp og breskir eða
bandarískir starfsbræður þeirra.
En að hluta til held ég að utan Ítalíu
hafi menn einfaldlega ekki komist til botns
í hinum yddaða og orðfáa ljóðstíl Ungarett-
is, ekki síst vegna þess að næstum ómögu-
legt er að yfirfæra hann á aðrar tungur. í
almennri umræðu um skáldskap hafa einnig
allt of margir tilhneigingu til að setja sama-
semmerki milli orðgnóttar og innihalds.
Á fyrri hluta skáldskaparferils síns lagði
Ungaretti meir á hvert einstakt orð en nokk-
uð annað evrópskt ljóðskáld á þessari öld —
á orðið sjálft, hljóðan þess, merkingu, um-
fang á síðu og margháttaðan enduróm.
Hvað gerir til dæmis frómur „tradutt-
ore“, sem ekki viil „traditore" heita, er hon-
um er uppálagt að þýða eitt stystá — og
jafnframt umdeildasta — ljóð Ungarettis,
„Mattina" (Morgunn)?:
M’illumino,
d’immenso.
íslensk bókstafsþýðing gæti hljóðað: „Ég
upptendrast/af óendanleik." En íslensku
orðin „upptendra" og „óendanleiki" bera
ekki með sér sömu menningarlegu enduróm-
an og margvísi og ítalska sögnin „illumin-
are“ (upptendra, varpa ljósi á, upplýsa, öðl-
ast hugljómun), og hið ítalska „immenso"
er langtum yfirgripsmeira hugtak en venju-
legur íslenskur „óendaleiki" ræður við. Orð-
fæðin stendur síðan gegn allri umorðun.
Þær ensku þýðingar sem ég hef séð kom-
ast ekki nær kjama málsins en íslenskan,
eru annað tveggja of hversdagslegar eða
óþarflega hátíðlegar: „I illuminate mys-
elf/with immensity" (Állan Mandelbaum)
og „I fill with light/of immensity" (George
R. Kay). Svona ljóð ættu þýðendur helst
að láta í friði.
Þótt „Morgunn" sé ekki þesslegt, er það
meðal stríðsljóða Ungarettis, eins og raunar
flest þeirra ljóða sem hér eru birt. Það er ort
í janúar 1917, í skotgröfunum nálægt Carso,
þar sem skáldið barðist með ítalska hemum.
Nafnið á fyrstu ljóðabók Ungarettis, „Niður-
grafna höfnin" (11 porto sepolto, 1916), vísar
einmitt til skotgrafanna.
Langvarandi dvöl skáldsins í iðrum jarð-
ar, í helvíti á jörðu, þar sem hver dagur bar
dauðann í skauti sér, skapaði með honum
það sem ítalski bókmenntafræðingurinn
Sergio Pacifici hefur nefnt „dramatíska ein-
manakennd". Til að styrkja trú sína á lífið
reyndi Ungaretti á hveijum degi að bijóta
til mergjar hugsanir sínar og tilfinningar
og skrá þær í meitluðu formi í vasakompu
sína. Seinna talaði hann alltaf um ljóðabæk-
ur sínar sem „dagbækur" og kallaði heildar-
safn ljóða sinna „Vita d’un uomo“ (Ævi
manns).
Ögurstundir skáldsins í skotgröfunum
vöktu hann til meðvitundar um gildi augna-
bliksins, „því hin samþjappaða andrá er
takmarkalaus. í augnablikinu býr eilífðin.
í ljóðinu „Morgunn“ segist Ungaretti
hafa reynt að „ná sambandi við allt það sem
er okkur ijarstæðast. Því meiri fjarlægðir
sem um er að ræða, því betri verður skáld-
skapurinn." í „Morgunn" mætast því skáld
og endalaus alheimur í nokkurs konar al-
gleymi, meðan sprengjumar falla allt um
kring.
Sennilega er það rétt sem einn þýðenda
Ungarettis, Patrick Creagh, hefur sagt, að
fá hinna svokölluðu stríðsskálda tuttugustu
aldar yrkja af meiri sáttfýsi og stillingu um
návist dauðans en Ungaretti.
En til þess að koma til skila skyndilegum
hugljómunum af því tagi sem hér hafa ver-
ið nefndar — og gagnrýnendur nefndu
stundum „poesia-baleno", ljóð-eldingar —
þurfti Ungaretti að koma sér upp eins kon-
ar símskeytastíl. Þar með var hann kominn
í stríð á öðrum vígstöðvum, við hina róm-
antísku forvera sína í ljóðlist, sérstaklega
hinn hátíðlegá Giosúe Carducci og Einar
Benediktsson þeirra ítala, D’Annunzio.
Það hefðu sennilega ekki mörg ftölsk ljóð-
skáld árætt að setja sig upp á móti þeim
skáldjöfrum á öðrum áratug aldarinnar. En
þá er þess að geta að Ungaretti var ekki
fæddur og uppalinn á Ítalíu, heldur í Alex-
andríu í Egyptalandi — heimaborg skáldsins
Cavafy — þangað sem foreldrar hans höfðu
flust seint á 19. öld. Ungaretti fór ekki frá
Egyptalandi' fyrr en 1912 og þá til Parísar.
Þar stundaði hann nám í Sorbonne undir
Giuseppe Ungaretti
handleiðslu margra helstu gáfumanna
Frakka, meðal þeirra heimspekingsins Berg-
sons. í París kynntist hann einnig skáldum,
listamönnum og gagnrýnendum eins og Pic-
asso, Braque, Apollinaire og Valerý, sem
þroskuðu með honum róttæk viðhorf til ljóð-
listar.
Það liggur því beinast við að skoða
stríðsljóð hans sem áframhald á skáldskap
Valerýs, Apollinaires og Mallarmés, eftilvill
einnig með tilliti til týpógrafískra uppgötv-
ana fútúrista.
Uppruni Ungarettis gefur einnig ýmsum
tilvísunum hans í framandleg fyrirbæri eins
og eyðimerkur og mínarettur aukinn sann-
færingarkraft.
Ungaretti settist að í Róm árið 1920, og
hóf þá að láta að sér kveða f ítölsku bók-
menntalífi, auk þess sem hann tók í auknum
mæli upp bragarhætti sfgildrar ítalskrar
Ijóðlistar og lagaði að eigin kveðskap.
Arangurinn má sjá í ljóðasafninu „II senti-
mento del ternpo" (Tilfinningamál tímans),
er út kom árið 1933.
Þar leggur skáldið meiri áherslu á heilar
línur og málsgreinar en einstök orð. Ljóð
hans eru einnig bæði skynrænni og torræð-
ari en fyrrum. Um þau spunnust miklar
umræður meðal ítalskra bókmenntamanna
og snerust þær ekki síst um innhverft og
dulúðugt yfirbragð þeirra.
ítalski gagmýnandinn Francesco Flora
nefiidi þau „hermetísk", það er, uppfull með
einkalegu táknmáli og torskildu orðfæri sem
aðeins innvígðir fengu botn í, og hefur þetta
hugtak síðan verið notað yfír ljóðlist þeirra
Ungarettis, Quasimodos og Montales á
fjórða áratugnum.
Ekki voru allir hrifnir af þessari þróun
og var skáldunum borin á brýn bæði mikil-
læti og forild. En í raun var þessi „herme-
tíska" skáldskapartækni hluti af andófí
skáldanna gegn orðagjálfri og áróðursvél
fasista, leið til að halda listrænni reisn á
vargöld. Eða eins og bókmenntafræðingur-
inn Alessandro Pellegrini segir; „Hún gekk
út á að veija skáldskapinn gegn stjóm-
málaöflunum og múgmennskunni."
Skömmu eftir að „Tilfinningamál tímans"
kom út, þáði Ungaretti prófessorsstöðu í
ítölskum bókmenntum í Sáo Paulo í Bras-
ilíu, og dvaldi þar til 1943. Þótt skáldið
væri þá óhult fyrir útsendurum fasismans,
varð hann í staðinn fyrir ýmsum persónuleg-
um áföllum, meðal annars dó ungur sonur
hans, Antonietto.
Næsta ljóðabók hans, „II dolore" (Sorg-
in), sem út kom .1947, er eins og nafnið
bendir til, nokkurs konar ítalskt Sonatorrek.
Síðustu tuttugu ár ævi sinnar vann Ung-
aretti af og til við mikinn ljóðbálk er hann
nefndi „La terra promessa (Fyrirheitna
landið), sem er dramatísk verk með marg-
háttuðum tilvísunum í vestrænar mýtur og
hugmyndasögu. Þar má segja að skáldið
ljúki því verki er hófst með „Niðurgröfnu
höfninni", að umbreyta andránni í varanleg-
ar og víðtækar mýtur.
Eins og margir aðrir aðkomumenn á íta-
lfu, reyndi undirritaður fyrir margt lörigu
að snúa nokkrum ljóðum Ungarettis á sína
tungu, en fór þá oft halloka fyrir hinum
máttugu orðum hans. Voru þá öll þýðingar-
áform lögð á hilluna um skeið.
Fyrir skömmu lagði Matthías Johannes-
sen skáld, upptendraður af kynnum sínum
af ítalskri menningu, frumdrög að þýðingum
á nokkrum ljóðum Ungarettis fyrir mig.
Eftir að við höfðum skoðað þessi drög í
sameiningu, hvatti hann mig til að taka upp
þráðinn að nýju og leiða þau til lykta.
Aðalsteinn Ingólfsson
Ellefu kvæði eftir
UNGARETTI
Þýðingar úr ítölsku:
Aðalsteinn Ingólfsson
Matthías Johannessen
Hermenn
Líkt og lauf
á hausttrjám.
Langt burtu
Langt burtu, langt
var ég leiddur
sem blindur væri.
Sígur svefn
Mætti ég líkjast
þessu landi
sem liggur
íklætt kápu
úr snjó.
Alstirn þögn
Hreiðrin ein
hreyfa tré og nótt.
Nótt í maí
Sveipar himinn
mínaretturnar
sveig úr smáljósum.
Eilífð
Milli týndra blóma og gefinna
óskilgreinanlegt tóm.
Forspil
Töframáni, svo aðframkominn ertu
að þú raufst þögnina,
og sveipaðir feyskin trén uppi á
hæðinni
eggjandi slæðu.
Mlnning frá Afríku
Sól fer ránshendi um borg
ekkert sést
jafnvel grafhýsin bugast.
Alheimur
Úr sænum
bjó ég mér
svalandi börur.
Logandi rósir
Á bjölluhljómi hafsins
flýtur allt í einu
annar morgunn.
Eftilvill sprettur
/ mistrinu máumst við út
EftiIviII sprettur upp elfur hér
uppfrá
Ég hlusta á söng vatnadísanna
sem berst frá borginni.
Sandro Chia: Blár hellir, 1980. Chia er einn af frægustu málurum ítala af yngrí
kynslóðinni. /
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. MARZ 1989 13