Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1987, Blaðsíða 13

t' r ‘ ,f Í KJ?
;

: - l •' '..i
í• >
-!+- "'r- n"n'S ^ “'--Í.Sf',''"*,
^ >£es5£4“"i, *',^age^P*£a|>
.; ..■'’^.r ;■• -.
„ „ "*!
'zjsí^' i:, 'é' '-
, ■ Sv ? .-■- . ■ ji
|P%51 ' -
• ' l‘< , '■ ■ / í •■
■.■■■■ ■ ■',-' t ■ - -
\ | 'í|j$ " ‘
’ . .:’ P™
.... ■■, l. '■
’v '; ^ , ■; ■ «

:v:- ; ..
BrS~r-
"

'■
Vaidez
Hringey — Round Island — víd Alaska, þar sem fjaran erþétt skipuð rostungum.
þar skelfisk allt frá tvískelja lindýrum til
krabbadýra. Magasýni hafa leitt í ljós, að
rostungur getur innbyrt 6.000 sandskeljar
í einni fæðuöflunarferð. Rostungur notar
tunguna eins og stimpil og getur jafnvel
náð innihaldinu úr samloku án þess að bijóta
skeljamar.
Rostungar kafa djúpt og synda hægt.
Sérhæfing þeirra er fullkomin. Þeir hafa
meira af blóði en spendýr á landi og þar
með meira af blóðrauða til að binda súrefni
í blóðinu og meira af vökvarauða (myoglob-
in) til að binda súrefni í vöðvum. Vegna
þessarar aðlögunar er þeim kleift að geyma
feikilegt magn af mjólkursýru og meira en
nokkrir aðrir geta. Ef við yrðum að hlaupa
eins hratt og við gætum einhvern spöl^ þá
myndum við á endanum þurfa að anda ákaf-
lega til að losa okkur við öll úrgangsefnin,
sem myndast hafa í vöðvunum í formi mjólk-
ursýru. En slíkt fer rostungurinn létt með.
Ferðamaður á Round Island gæti freistazt
til að halda, að óþarfi væri að hafa áhyggj-
ur af heilsufari rostungastofnsins. Fay teiur,
að íjöldi Kyrrahafsrostunganna hafi verið
mestur um 250.000, en fari nú minnkandi.
Kyrrahafsrostungurinn, sem er stærstur
sinnar tegundar, var síðasti stofninn, sem
varð fyrir hinni vestrænu útþenslu. Banda-
rískir hvalafangarar hófu veiðamar 1848
og gengu hart að rostungunum, en þeir
voru að leita að Grænlandshval. Meðan
hvalveiðimenn biðu eftir að ísinn rofnaði
með vorinu, drápu þeir þúsundir rostunga
með skotvopnum, sem voru afgangs eftir
borgarastyijöldina. Á einu einasta ári drápu
þeir 35.000. Á fimm árum fluttu hvalveiði-
menn heim 40.000 tunnur af rostungaolíu
— sem hafa verð afurðir um það bil 150.000
dýra. Edward Nelson, landkönnuður á 19.
öld á vegum Smithsonian-stofnunarinnar,
taldi, að á þessum friðsældarárum hefði
helmingi stoftis Kyrrahafsrostungsins verið
eytt.
Endir Bundinn
Á Blóðbaðið
í byijun 20. aldar gengu kaupmenn frá
Nome, Juneau og Seattle enn frekar á stofn-
inn, unz kreppan mikla kippti fótunum
undan starfsemi þeirra. Hléð á veiðunum
varð þó ekki langt, því að á fjórða áratugn-
um hófu Sovétmenn sinn eigin rostungaút-
veg, sem fækkaði dýrunum enn frekar.
Tvíhliða samningar 1962 bundu loks enda
á blóðbaðið. Þá var áætlað, að fjöldi rost-
unga, sem talinn var hafa lengi verið að
jafnaði 200.000 dýr, væri kominn niður í
100.000.
„Áður en skipulegar veiðar hófust," segir
Fay, „var rostungastofninn mjög stöðugur,
nær alltaf jafnstór. En á síðustu hundrað
árum eða svo hefur gengið á ýmsu af
mannavöldum. Þeir hafa fengið að vera í
friði og fjölga sér, en svo hefur þeim verið
eytt.“ Þar sem veiðimenn að atvinnu hafa
sótzt mest eftir tönnunum og þeim sem
stærstum, bendir Fay á, hafa þeir ávallt
drepið eldri dýrin. Og þar sem ungu dýrin,
sem hæfust eru til að halda stofninum við,
hafa orðið eftir, hefur stofninn getað aukizt,
fái hann tækifæri til þess.
Fay og aðrir könnuðir telja, að tilvist
mikils fjölda rostunga sé ekki endilega merki
um gott heilsufar þeirra. Á vissum svæðum
í Beringshafi hafa rostungar gengið svo
mjög á hina hefðbundnu fæðu sína, að þeir
hafa neyðzt til að breyta um mataræði.
Niðurstöður rannsókna hafa leitt í ljós, að
þeim tilfellum, þegar rostungar hafa étið
seli, hefur fjölgað allt að hundraðfalt á átt-
unda og níunda áratugnum, frá því sem var
á þremur áratugum þar á undan. Málið
hefur orðið flóknara við það, að íbúum Al-
aska, sem hafa lífsviðurværi sitt af veiðum,
hefur verið leyft að veiða rostunga að vissu
marki, en þetta mark hefur ekki verið ákveð-
ið nánar né „lífsviðurværi“ verið skilgreint
í þessu sambandi.
EskimóarHafa
Fallið í Freistni
Þar sem viðkomandi ráðuneyti hefur ekki
tilgreint kvóta, hafa Eskimóarnir, eftir því
sem Francis Fay segir, „fallið í freistni, þar
sem þeir hafa margar leiðir til að eyða pen-
ingum, en enga til að afla þeirra nema
veiðar. Þess vegna drepa þeir rostunga
(vegna tannanna), eins og morgundagurinn
komi þeim ekki við. Þeir eru ekki ánægðir
með það, en þeir eru eins og á milli steins
og sleggju."
Fay og fleiri sérfræðingar áætla, að sovét-
menn veiði um 4.000 rostunga á ári (aðal-
lega vegna skinnaiðnaðar þeirra), og
innfæddir Alaskabúar um 6.000. Þeir telja,
að hnignun rostungastofnsins, sem hófst
með afleiðingum offjölgunar, muni enn auk-
ast með veiðum vegna lífsviðurværis. Að
því, sem gerðist af völdum náttúrunnar,
muni verða flýtt af mannavöldum.
Þegar við gestirnir bjuggumst til brott-
farar frá Round Island, var ekki hægt að
ímynda sér, að nein endalok væru nærri.
Sjö rostungar, sem höfðu lagt undir sig
stóra, flata syllu, höfðu ekki sinu sinni fýr-
ir því að lyfta höfði til að horfa á, þegar
lítill bátur var fermdur í öldurótinu. Þeir
virtust eins hraustir og bræður þeirra í lag-
ardýrasöfnum, og þar sem þeir hrutu með
miklum drunum, virtust þeir svo blessunar-
lega lausir við áhyggjur.
Stjómandi bátsins setur utanborðsvélina
í gang. Áhrifin eru furðuleg. Áður en rost-
ungamir hafa opnað augun, eru þeir búnir
að stinga sér af syllunni í sjóinn. „Gung-
ur,“ segir stjóri.
Guði sé lof fyrir það.
Sv. Ásg. þýddi úr
„Science digest“.
um eftir því sem hann hörfar norður á
bóginn til Chukchihafs og stundum alla leið
til Norður-íshafs. Meðan afkvæmin em of
ung til að geta kafað djúpt, eru þau háð
mæðmm sínum, hvað varðar leiðsögn, vemd
og mjólk. Mæðurnar munu fasta og léttast
fram að þeim degi, að kálfamir geti fylgt
þeim niður á sjávarbotn. Rostungamæður
veija afkvæmi sín af mikilli hörku. Sjónar-
vottur segir: „Ég hef horft á rostungakú
bókstaflega mylja stærðar ísstykki til að
bjarga kálfi sínum, sem hafði fallið niður í
spmngu. Tennurnar dugðu eins og haki.
Nærvera 12 manna innan við 100 metra frá
henni tmflaði hana ekki við björgunarstarf-
ið. Þegar við ætluðum að reyna að aðstoða
hana, brást hún hin versta við og gaf frá
sér ógnvekjandi hljóð með því að opna og
loka munninum hratt. Hljóðið var líkt því,
sem maður væri að beija rör með hamri.
Við snemm okkur aftur að því, sem við
vomm að gera, og það kom að því, að hún
bjargaði kálfinum og synti burt með hann
á bakinu.“
Þegar kýmar koma suður á bóginn á
haustin, koma nautin til móts við þær í
nágrenni Beringssunds og halda til vetr-
artímgunarsvæðanna á Beringshafi. Næstu
tvö til fjögur árin fara ungu karldýrin sínar
eigin leiðir og mynda oft nýja hópa eða
sameinast stærri nautahjörðum utan við
tímgunarsvæðin.
Francis Fay kallar rostunga skepnur á
beit, þar sem þeir afla sér fæðu í hópum á
sjávarbotni — með trýnið við botninn og
hreyfa sig hægt. Grófgerð veiðihár þeirra,
um 450 talsins, og hin þunna húð fremst á
trýninu virka sem skynjarar, en tennurnar
fylgja á eftir eins og sleðabrautir.
Kafa Djúpt
OgSyndaHægt
Rostungar fara í samfloti út að brún land-
gmnnsins á allt að 75 metra dýpi og plægja
Þúsundir rostunga liggja þarna eins og hnullungar í fjörunni og baða sig í sólinni á norðvesturodda Hringeyjar. Þetta
er karlaklúbbur; kvenpeningurinn er annarsstaðar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. JANÚAR 1987 13