Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1987, Blaðsíða 6

Varahlutir í fólk
Nú á dögum er hægt að skipta um nær alla
líkamshluta manna. Handleggi, fætur,
mjaðmagrind, hnélið, olnbogalið, fíngur og
meira að segja eistu úr gerviefni er hægt
að búa til með góðum árangri.
Gervilimir, sem stjórnað
er beint af vöðvum og
taugum, eru það nýjasta
á sviði hinna svokölluðu
varahlutaskurðlækninga,
sem hafa tekið byltingar-
kenndum framförum
undanfarin ár.
En þróunin nemur ekki staðar þar.
Vísindamenn eru nú einnig að rannsaka
hvemig hægt er að láta þessi gervilíffæri
stjómast af vöðvum og taugum, sem eftir
em, og loks af heilanum.
En áður en vísindamenn ná svo langt,
hafa hinir stórmerkustu hlutir gerzt á vett-
vangi bæklunarfræði. Og sú þróun, sem
orðið hefur á síðustu árum, hefur auðveldað
miklum íjölda sjúklinga lífið. Gervilimasmið-
ir hafa unnið frábær störf víða um heim.
Það urðu mikil tímamót á sviði bæklunar-
skurðlækninga á miðjum sjötta áratugnum
þegar tveir franskir læknar — bræðumir
Judet — settu gervilim úr málmi og næloni
á hreyfihamlaðan og þjáðan sjúkling.
Allt í einu gat sjúklingurinn gengið og
fann ekki lengur til. Fréttin um tilraun
bræðranna flaug um heiminn. Það sem þeir
höfðu gert var talið ganga kraftaverki næst
og fólk gekkst undir aðgerð unnvörpum.
En brátt kom í ljós að böggull fylgdi
skammrifí. Plastefnin, sem Judet-bræðumir
höfðu notað í gervilimina, dugðu ekki þegar
til lengdar lét. Sjúklingamir mynduðu mót-
efni gegn gervilíffærunum, og það varð að
fjarlægja þau. Um tíma var svo hljótt um
þessa merku uppfínningu bræðranna, eða
til fyrir um 20 árum að mönnum tókst að
fínna upp efni, sem vom vefjunum þýð og
líkaminn snerist ekki gegn.
Nú em til yfír 100 mismunandi gerðir
af gervimjaðmarliðum og af hnjáliðum um
50 en stöðugt er verið að búa til nýjar gerð-
ir af fingurliðum og ökklaliðum. Það á þó
við um alla gervilimi, að þeir em til af tveim-
ur gerðum. Önnur er fest með svokölluðu
beinlími, en hinni er komið fyrir án líms.
Gervilimimir, sem þarfnast líms, em fyrst
og fremst ætlaðir rosknu fólki, en hjá ungu
fólki verður oftast að festa gervilimi án líms.
Það er sökum þess að það beinlím sem not-
að er, er ekki alltaf nógu endingargott.
Rannsóknir á endingu gervilima hafa leitt
í ljós að á 10 ámm muni 15 af hundraði
þeirra gervilima, sem límdir hafa verið, losna
og sjúklingana verði að skera upp aftur.
— Þess vegna setjum við nær alltaf
ólímda gervilimi á ungt fólk en hinir límdu
geta dugað eldra fólki ágætlega. Það á
bara að hafa gerviliminn á efri ámm og
hinir límdu hafa þann kost um leið, að sjúkl-
ingurinn getur farið að ganga daginn eftir
aðgerðina, segir Carl C. Amoldi í Ríkisspít-
alanum í Kaupmannahöfn.
- Hinir ólímdu gervilimir hafa annan
kost. Þeir em hafðir með sérstökum málmi
á ytra borða, sem gerir það að verkum að
beinið getur vaxið þrátt fyrir gerviliminn.
Að Smíða Gervilim
ErListiðnaður
Gervilimasmiðir em hagleiksmenn sem
smíða gripi sína í samvinnu við verkfræð-
inga og aðra tæknimenntaða menn.
— Það er hægt að búa til ótrúlega margt,
en það er ekki alltaf sem háþróuðustu hlut-
imir em hinir beztu, segir Erik Lyquist, sem
er forstjóri fyrirtækisins SAHVA, sem selur
mest af gervilimum í Danmörku.
— í fyrsta lagi er nauðsynlegt að at-
huga, hvort sjúklingurinn hafí yfírleitt
líkamskrafta til að stjóma til dæmis háþró-
uðum gervifæti. Oft verðum við að búa
roskið og gamalt fólk út með einföldum
gervifótum, sem em stífír um hnén við
göngu en sem hægt er að beygja með því
að ýta á hnapp, þegar sjúklingurinn ætlar
að setjast. Vandamálið hjá gömlu fólki er
að það hefur sjaldan nægilega líkamsburði
eða sveigjanleika til að stilla hnéð eða hafa
stjóm á því. Aftur á móti getur ungt fólk
notið mikils góðs af flóknum gerðum gervi-
fóta, segir Erik Lyquist.
Hvað gervifætur varðar fer hlutverk
þeirra mjög eftir því, hvar fóturinn hefur
verið tekinn af. Hafi fóturinn til dæmis vér-
ið tekinn af fyrir neðan hné, getur verið
nóg að setja gervifót neðan hnés en hafí
Maður með gervilíffærí. Myndin gefur hugmynd um þá ótrúlega mörgu kosti,
sem menn hafa nú á dögum, hvað varðar varahluti í mannslíkamann í stað
þeirra líffæra, sem bila. Milli hvirfilsins, sem hulinn er hárkollu og fótarins
með tilbúinn tálið, er æði margt að finna, frá slagæð úr plasti og hjartaloku
úr málmi til liðamóta úr ýmsum málmblöndum og eista úr gúmmíi.
aflimunin átt sér stað fyrir ofan hné eða
þvert í gegnum hnéliðinn, þarf aðra og
margbrotnari gervifætur. Langbeztur
árangur hefur náðst með þeim gervifótum
sem notaðir em í þeim tilfellum þegar fótur-
inn er sniðinn af gegnum hnéliðinn.
Gervihönd Sem Opnast
Oglokast
Nú á dögum em gervilimir smíðaðir með
innri búnað úr blöndu af stáli, plasti og áli,
til að gera þá eins létta og unnt er. „Hold-
ið“ utan um er gert úr ýmsum gúmmíefnum,
sem að útliti og í viðkomu líkist sem mest
hinu mannlega.
Þá hefur einnig verið útbúin sérstök að-
ferð með lofttæmingu til að festa gervilimina
í stað hinnar erfiðu og óþægilegu festingar
með ólum, sem áður var.
Hvað gervihandleggi varðar aftur á móti,
þá em það þrjár gerðir, sem mest em notað-
ar nú um stundir. Hin fullkomnasta er
kölluð „myoelektriskt" hönd (gr. myos =
vöðvi). Það er rafknúinn handleggur sem
búinn er hendi, sem hægt er að opna og
loka. Gervihöndin starfar með þeim hætti
að taugaboð, sem berast með hrejrfítaugun-
um til handleggsins, em látin ganga áfram
með aðstoð rafskauta til rafvéla, sem knún-
ar em með rafhlöðum í gervihendinni. En
hún er fest með hylki við handlegginn.
Ennþá em notuð rafskaut sem liggja utan
á húðinni nálægt þeim taugum sem stjóma
viðkomandi störfum, svo sem úlnliðssnún-
ingi og opnun og lokun handar. Eftir nokkur
ár verður sennilega hægt að græða raf-
skaut undir húðinni, sem munu mynda
taugagriplusambönd við taugafmmumar.
Það verður að sjálfsögðu kostur fyrir flutn-
ing taugaboða fyrir tilstilli rafmagns.
Vandamálið er þó stöðugt að fá vefí líkam-
ans sjálfs til að sætta sig við efnið.
A þessu sviði em Bretar komnir langt
áleiðis. Dr. Hamish Law við Princess Marg-
aret Rose Hospital í Edinborg hefur grætt
rafeindatæki í fólk svo það geti stjómað
háþróuðum gervihandleggjum.
Hið vandasamasta við allar tilraunir til
að búa til eðlilegan gervihandlegg er að
fínna upp einhvers konar kerfí endursend-
inga og „tilfínninga" frá gervihendinni til
heilans. Það hafa verið gerðar tilraunir í
þeim tilgangi, en þær hafa ekki borið árang-
ur ennþá.
Flestir Vilja Snúrubúnað
— Flestir sjúklingar, sem þurfa gervi-
handlegg, vilja núna heldur hinn „venjulega"
handlegg, segir Erik Lyquist.
Hinn venjulegi gervihandleggur er með
vélbúnaði, sem sjúklingurinn stjómar sjálfur
með snúmbúnaði. Með honum er hægt að
beygja olnbogann — til dæmis þegar sjúkl-
ingurinn vill bera hendina upp að munninum
— og eins er því stjómað með snúmm, þeg-
ar á að opna hendina og loka henni.
Gervihandleggurinn er festur á sjúklinginn
með einni ól eða fleirum yfir axlir og hnakka.
Með æfingu getur notandinn, þegar hann
lyftir öxlinni á ýmsan hátt, lengt eða stytt
fjarlægðir á bakinu, þannig að snúmbúnað-
urinn í handleggnum fer í gang. Vélbúnað-
urinn í handleggnum byggist einfaldlega á
tannhjólum.
Og svo em loks til handleggir sem em
aðeins til punts, og þeir em gerðir úr mjúku
efni og minna nánast á handlegg á tusku-
brúðu.
— Margir sjúklinga okkar, sem dugar
einn góður handleggur, vilja heldur þessa
punthandleggi þótt þeir séu til engra ann-
arra nota, segir Erik Lyquist.
ÍMYNDUNARSÁRSAUKAR
ÓLEYST VANDAMÁL
— Þróunin á sviði gervilimarannsókna
er mjög hröð en þó em enn mörg vandamál
óleyst, segir Carl Amoldi, Ríkisspítalanum.
Eitt af hinum miklu vandamálum em
hinir svokölluðu ímyndunarsársaukar (fan-
tomsmerter). Það em sársaukar í þeim hluta
útlimanna sem viðkomandi hefur ekki leng-
ur. Slíkur sársauki getur verið meira eða
minna stöðugur og til mikilla óþæginda fyr-
ir sjúklinginn. Til dæmis getur sjúklingur,
sem fótur hefur verið tekinn af fyrir ofan
hné, þjáðst af óþolandi kláða undir tánum,
sem horfnar em. ímyndunarsársaukinn
kemur af því, að taugaendar, sem áður
hafa séð tánum fyrir boðum, em enn fyrir
hendi. Þegar þessir taugaendar verða fyrir
áreiti, verða viðbrögð í heilanum, og mann
klæjar til dæmis.
— Læknavísindunum hefur enn ekki
tekizt að koma alveg í veg fyrir slíkan sárs-
auka eða óþægindatilfínningu, segir Am-
oldi. Að vísu hefur bætt aflimunartækni
dregið úr þessum vanda, en hann er því
miður enn við lýði.
SV. ÁSG. ÞÝDDI ÚR
„ILLUSTRERET VlDENSKAB".