Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1986, Blaðsíða 13

I
merkileg siglingaþjóð
í þúsund ár
Þeir smíðuðu betri skip
en áður höfðu þekkst,
fundu upp stafletrið,
dreifðu tækni og þekk-
ingu fornþjóða vestur á
bóginn og það var
skipatækni þeirra að
þakka að Grikkir sigr-
uðu Persa í orustunni
við Salamis og urðu
síðan það menningar-
afl sem Evrópa hefur
búið að síðan.
Ásgeir Jakobsson þýddi.
Föníkar voru mesta siglingaþjóð við Miðjarð-
arhaf og þá einnig í heiminum, um þúsund
ára skeið. Þeir sigldu fyrir Góðrarvonarhöfða
í suður, til Bretlandseyja og sennilega inní
Eystrasalt í norður, til Azoreyja í vestur og
yfir Arabíska flóann í austur.
Um 1500 f.Kr. tók að halla mjög undan
fyrir egypzka keisaradæminu og þá tóku
Föníkar að sækja sig sem siglingamenn.
Það er i raun ekki mikið vitað um hið
mikla sæveldi Föníka, en þó hefur sagn-
fræðingum tekizt að reita saman brot í
heillega mynd. Það hafa fundizt töflur frá
því um 1500 f.Kr. og í grískri sögu er sitt-
hvað að finna um Föníka. Það væri nátt-
úrulega miklu meira vitað um þessa fornu
þjóð, ef Rómverjar hefðu ekki unnið það
óbætanlega skaðaverk, árið 146 f.Kr., að
brenna Karþagó og þá um leið 500 þúsund
binda bókasafn borgarinnar.
Land Föníka var mjó landræma, hátt í
200 mílna löng, þar sem nú er Sýrland og
Líbanon. Svo dökkir hafa Föníkar verið á
hörund, að Grikkir kölluðu þá rauð-
skinna. Sagnfræðingar margir telja Fön-
íka hafa verið Semíta og hafi þeir flutzt
frá Babylon. Aðrir halda aö þeir hafi verið
af indóevrópskum stofni. Þá má nefna, að
það hefur vakið athygli manna, að Semítar
sýnast hafa króknef ekki ósvipað Aztekum
og Mayonum í Amríku.
Föníkar koma mikið við sögu í bibliunni,
því að Kanaansland var Fönikía. I Gamla
testamentinu bregður fyrir, að Föníkar eru
kallaðir Sidonistar og þá kenndir við eina
af borgum sínum, Sidon, sem nú er Saida.
ÞEIR Smíðuðu Betri Sskip
En aðrir
Eins og margar þjóðir, sem bjuggu við
lítið landrými, þá leituðu Föníkar á hafið.
í þennan tíma byggðist öll þekking á sigl-
ingaleiðum um Miðjarðarhafið á reynsl-
unni.
Kaupsiglingamenn urðu að þekkja,
hvernig vindar höguðu sér hér og þar við
strendur hafsins, hvernig háttað var sjáv-
arföllum, svo sem hvort í þessum eða
hinum staðnum væri mikið útfiri, hvar
lágu svo sandrif og hvar voru sker og
hvernig var háttað straumum.
Þessa nauðsynlegu þekkingu til siglinga
um Miðjarðarhafið öðluðust Föníkar um
fram alla aðra sæfarendur í þeirri gráu
fornöid, þegar siglingaveldi þeirra stóð í
blóma.
Þegar Föníkar voru farnir að stunda
siglingar af meira kappi en aðrar Miðjarð-
arhafsþjóðir kom fljótlega að þvi, að þeirra
skip væru betur búin til siglinga og sjó-
ferða en annarra. Föníkar lærðu að vísu
margt af Egyptum, en þeir endurbættu
skipagerðina og allan útbúnað skipanna
og einnig siglingatæknina. Þeir urðu til
dæmis fyrstir til að leiðbeina skipum til
hafnar með ljósblossum. Þá er og sagt, að
þeir hafi lært það af Babyloníumönnum
að taka mið af fastastjörnum í norðri.
Gríski sagnaritarinn Heródótus hefur
þá sögu að segja, að Necho, egypskur faraó
um 700 f.Kr., hafi sent af stað „flota
mannaðan Föníkum og skipað þeim að
sigla umhverfis Afríku ... Þessi floti sigldi
suður Rauðahaf og umhverfis Arabíska
flóann (og þá austur undir Indlandsskaga
Á.J.) og síðar suður með strönd Afríku.
Einhvers staðar á leiðinni meðfram þeirri
sólríku strönd tóku Föníkar land og sáðu
korni, biðu eftir uppskerunni og sigldu
síðan áfram hlaðnir korninu. Það liðu þrjú
ár frá því þeir lögðu upp í ferðina og þar
til þeir sigldu um Njörvasund, eða eins og
Heródótus nefnir það „framhjá Súlum
Herkúlesar“ en svo nefndu Grikkir Gibr-
altar, og heim til Egyptalands. Svo segir
Heródótus: „Þannig uppgötvaðist að hægt
var að sigla umhverfis Afríku."
Stýrt Með Tveimur árum
Ekki létu Föníkar eftir sig neinar myndir
af skipum sínum en það má þó gera sér
allgóða hugmynd af útliti þeirra af teikn-
ingum á vösum og i grafhvelfingum hinna
fornu Egypta og Grikkja.
Það er vitað að kaupskip Föníka voru
breið um bógana til að auka lestarrými
og burðarmagn. Lunningin var há og senni-
lega til að hægt væri einnig að hafa farm
á þilfari. Seglin voru ferköntuð þversegl á
rám og voru þau heist með fölum, sem lágu
uppí masturtoppana, eflaust í einföldum
blökkum. Kaðalstigi lá upp vantana. Á
framstafni var venjulega hests- eða hrúts-
höfuð en á afturstafni fisksporður. Til að
stýra með voru hafðar tvær stórar árar
aftast í lyftingunni og hafa verið á þeim
handföng eða einhverskonar handfesta til
að menn hefðu tök á þessum stóru árum.
Það munu hafa verið höfð leðurbönd á
árunum til að tryggja að menn töpuðu
þeim ekki fyrir borð, ef þeir misstu á þeim
tökin.
Á teikningu frá því um 800 f.Kr. má sjá
að á því skipi hefur verið tunna í mastri
fyrir mann að standa þar útkíkk. Það er
hald manna, að það hafi verið slíku skipi,
sem Föníkar sigldu til Bretlandseyja og
hugsanlega einnig til Eystrasaltsins og þar
sé að finna skýringuna á þeirri líkingu, sem
er með þessu skipi og Víkingaskipunum
1500 árum síðar.
„Ég hef aldrei," segir Xenoton hinn
gríski, „séð betra fyrirkomulag á öllu um
borð í skipi en ég sá á fönísku skipi. Þarna
sá ég allskonar blokkarútbúnað, sem komið
var fyrir hér og þar á skipinu til að hífa
með varning. Það er ekki lítið sem slíkt
skip þarf til sín af köðlum, seglum, margs-
konar tækjum og vopnum og síðan allt
jafnt og þarf til heimilis í landi. Þetta
skip var fullt af varningi og það lá með
fleiri skipum Föníka. Þótt skipin væru
mörg og lægju saman, var því þannig hagað
til, að ekkert þeirra varð fyrir öðru, þótt
það þyrfti að fara úr höfn ... stýrimaður
skipsins hafði reiður á öllu, sem var um
borð og gat nefnt tölu af varningi og hvar
hvaðeina væri að finna í skipinu."
HÆGT að róa og
Berjast Samtímis
Þá áttu Föníkar sér einnig herskip og
þau eru þekkt undir nafninu biremes.
Þessum skipum var róið og var árunum
haganlega fyrir komið í tveimur röðum,
hvorri upp af annarri og stundum þremur,
ef ekki allt að fimm.
Skip með tveimur áraröðum var tviþilja.
Þeir sem reru á neðri þiljunum sátu í miðju
skipi en þeir, sem reru á efra þilfari sátu
út við síöurnar. Árunum var víxlað þannig,
að hver ár í efri röðinni kom milli tveggja
i neðri röðinni. Það er erfitt að hugsa sér,
að hægt hafi verið að koma fyrir fimm
áraröðum; þær efstu hefðu orðið að vera
feiknalangar, og varla viðráðanlegar, þótt
vitað sé, að það voru þrír menn á stærstu
árunum.
Sjálft orrustudekkið á þessum herskip-
um var í miðju skipsins og fyrir ofan róðr-
arþiljurnar, þannig að ræðararnir gátu
róið, þótt barizt væri á þessu efsta þilfari.
Þá var í stafni þessa skips við sjávarmál
einskonar nashyrningshorn, til þess ætlað
að skadda óvinaskip með ásiglingu. Þetta
mikla horn framan á skipinu var bylting
í sjóhernaði þessa tíma. Þar sem ræðararn-
ir gátu róið í skjóli, árarnar lágu útum göt
í síðunum, og skipið þá látið að stjórn í
orrustunni, það var auðvelt að snúa því
eftir skipunum skipstjórans og það náði
sex sjómílna hraða, á fullu skriði. Það
hefur því verið skaðvænlegt högg, sem
hornið gat gefið óvinaskipi, ef það lánaðist
að renna því á fullri ferð á síðu þess. Það
er talið að Föníkar hafi ekki notað þræla
til róðrar á þessum skipum, þvi að þeim
var illa treystandi og kostnaðarsamt að
halda þann þrælaskara, sem þurft hefði
um borð. Ræðararnir voru því menn sem
teknir voru í herþjónustu og þjálfaðir til
þessa verks.
Assýríumenn og Persar réðu oft fönísk
herskip með skipshöfnum þeirra til að
styrkja með sinn eigin flota, sem var lítill
og verr búinn en sá föníski.
Föníkar virðast hafa haft lítinn áhuga
á að leggja undir sig landsvæði nema til
verzlunar. Þeir settust að vísu víða að, svo
sem á Sikiley, Möltu og Krít og síðar stofn-
uðu þeir nýlenduborgir, svo sem Karþagó
á norðurströnd Afríku og Kadix á Spáni.
Þeir notuðu þá staði, sem þeir komu sér
fyrir á, sem birgðastöðvar eða verzlunar-
stöðvar og einnig unnu þeir þar vörur, sem
þeir framleiddu, ef þeim var það hagfellt.
Flestir þeir staðir, sem Föníkar settust
aö á til verzlunar, uxu smám saman í
borgir og er Karþagó þeirra frægust.
Föníkar stofnuðu til viðskipta við hverja
einustu þjóð eða þjóðflokk við Miðjarðar-
hafið. Þeir fluttu ekki einungis sinn eigin
varning, heldur einnig egypzkan, og babyl-
ónskan og arabískan; krydd og ilmvötn sem
Arabar fluttu til hafna þeirra í Fönikíu á
úlföldum sínum.
Leyndardómur Purpurans
Varningur þeirra var korn, vín, skart-
gripir úr gulli og silfri, kryddvörur og
vefnaðarvörur og af þeirri vörutegund voru
litklæðin frægust og dýrust. Purpuralitinn
á þeim klæðum unnu Föníkar úr skel, sem
veiddist við strönd lands þeirra. Þessi skel
heitir á latínu Murex Trunculus og er lík-
lega ekki veiðanleg lengur við þessa strönd,
sem hefur breytt sér svo mjög síðan á
dögum Föníka, en það má enn finna stóra
hauga af tómum skeljum á þessum slóðum.
Það hefur þurft óhemju magn af skeljum
til að lita úr klæði í stórum stíl, því að það
var sáralítið, sem hver skel gaf af lit. En
þessi litur fölnaði ekki né rann burt úr
klæðinu og Föníkar höfðu mikla leynd á
þessari framleiðslu. Svo mikla, að eitt sinn
elti rómverskt skip annað fönískt í þeim
tilgangi að komast að leyndarmáli Föníka.
Heldur en það yrði, renndi föníski skip-
stjórinn skipi sínu á rif úti fyrir ströndinni
og Rómverjinn fylgdi á eftir viss um, að
þarna væri hnífur hans að komast í feitt.
Bæði skipin eyðilögðust á rifinu, en föníska
stjórnin launaði sínum manni með því að
gjalda allan varning, sem í skipi hans hafði
verið.
Purpuraklæðin voru svo dýr, að einungis
tignarmenn og æðstu hofprestar gátu
keypt þau. Eftir því sem segir í rómverskri
heimild, þá kostaði eitt pund af purpura-
silki sem svaraði 30 þúsund dollurum á
árunum um 300 e.Kr.
„Hlutu Fyrirlitningu
ALLRA“
Föníkar höfðu þann hátt, þegar þeir
LESBOK MORGUNBLAOSINS 8. MARZ 1986 13