Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1986, Blaðsíða 3

I-EgBtTg
®[Ö]l][Ö]@[Nlll[L]®lB]ta[T][N][D
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.:
Haraldur Sveinsson. Ritstjórar: Matthías
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aðstoð-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjórnarfulltr.:
Gísli Sigurðsson. Auglýsingar: Baldvin Jóns-
son. Ritstjórn: Aöalstræti 6. Sími 10100.
Forsíðan
Forsíðumyndin er úr bókinni „íslenskur
útsaumur“ eftir Elsu Guðjónsson, sem er
allra manna fróðust um þau efni hér á
landi. Myndin er af rúmábreiðu frá Hólum
í Hjaltadal frá 17. öld, líklega úr búi
Vigfúsar Scheving. Bragi Asgeirsson fer
lofsamlegum orðum um þessa bók í grein
sinni í opnu Lesbókar og vill vekja athygli
almennings á henni.
Miðborgir
Þriðjagrein Bjarka Jóhannessonar arki-
tekts og skipulagsfræðings um miðborgir
er í þessari Lesbók. í þetta sinn fjallar
Bjarki um hvemig halda á eldri miðborgum
lifandi og birtar eru myndir málinu til
stuðnings.
Skógardauði
Skógardauðinn í Vestur-Þýskalandi er
mönnum bæði þar í landi og annars staðar
í Evrópu vaxandi áhyggjuefni. Halldór
Vilhjálmsson hefur þýtt merka grein um
þetta efni sem hér birtist.
Jóhannes úr Kötlum:
Ýskelfir
Égliljuriddarinn rakti við stjörnuskin
hinn rökkvaða skóg með hjartað í bláum loga
og sofandijörðin hrökk upp viðdimman dyn
ogdauðinn þaut íhiminsins spennta boga.
Allt líf var skuggi: úr moldinni myrkrið fló
ogmáninn huldist skýi sem slokknað auga
og tíminn villtist og vindurinn beit ogsló
er vofurnar báru gullið ísína hauga.
Svo þung var öldin að allan skilningmigþraut
og uglur vældu ogloftið titraði afrógi:
églagði höndina á himinbogann ogskaut
oghæfði fegursta dýrið í Goðaskógi.
I saklausri angist drúpti drottningin Hind
er dreyrinn seytlaði úr brjósti konungsins Hjartar:
ínótt var eðli mitt nakið og sál mín blind
ínótt urðu hvítu liljurnar mínar svartar.
Þegar honiim hlakkar
til að við hittustum
R
Mér finnst ástæða til
að fagna hve miklar
umræður hafa orðið
um íslenzkt mál og
vemdun tungunnar
almennt upp á síð-
kastið. Vonandi að
þar fylgi hugur máli og þessari vemdunar-
stefnu verði haldið til streitu. Við emm stolt
af tungu okkar og sérkennum hennar og
við höfum lagt okkur fram um að íslenzka
ný orð og laga þau að reglum íslenzkunnar
í stað þess að gleypa þau nánast hrá einsog
tíðkast illu heilli hjá mörgum þjóðum, t.d.
Norðurlandafrændum okkar. Þó að orð hafi
verið búin til í sumum hinna Norðurlanda-
málanna yfír til dæmis sjónvarp, er fjernsyn
ekki tamt á tungu á þeim bæjum. Þar er
talað um Tevien, svo að nefnt sé aðeins
eitt dæmi og koma mörg upp í hugann.
Fjölmiðlar eiga drjúgan þátt í að ný orð
festist í málinu og því er ábyrgð þeirra
mikil og Ijölmiðlar eru einatt gagnrýndir
fyrir óvandað eða hroðvirknislegt mál og
sú gagnrýni er oft réttmæt. Um beinar
málvillur er þó ótrúlega sjaldan að ræða og
„slettur" eru að minnsta kosti mjög oft
settar innan gæsalappa.
Það hefur alltaf verið talað um það í
ákveðnum virðingartón, ef einhver skarar
fram úr í notkun tungunnar í ræðu eða riti
og þarf ekki að nefna nein nöfn. Allt er
þetta gott og blessað en furðulegt fínnst
mér þó hversu daglegt talmál á í vök að
veijast. Þegar ég var í bamaskóla hér á
árum áður var rík áherzla lögð á það í ís-
lenzkutímum að benda nemendum á hversu
mikil lýti væru að sumum þeim villum sem
gætti í talmáli. íslenzkukennari minn þá og
kennarar síðar töldu t.d. þágufallssýkina
vondan kvilla og kapp var lagt á að uppræta
hana eða koma í veg fyrir að hún styngi
sér niður að ráði. Enda þótt sumir sjái
kannski ekki ástæðu til að gera veður út
af stöku málvillum, fer þeim nú svo, sem
læra það ungir að rangt sé að segja „honum
eða þeim langar" að þessi ranga beyging
sker í eyru. Einnig að heyra ákveðin orð
vitlaust notuð, svo sem orðið einkunnir. Að
heyra „við vonustum og við hittustum" er
heldur ekki aðeins hvimleitt, það vekur
spumingar um, hvort íslenzkukennarar
ungra bama og unglinga telji litlu skipta
þessar kórvillur, sem ég hef hér minnzt á
og er af mörgu að taka. Sú kynslóð sem
er að ala upp böm nú og sú hin næsta á
undan henni geta ekki skotið sér bak við
þá skýringu eða afsökun, að þær hafí ekki
hlotið nægilega menntun.
En það liggur við borð að þágufallssýkin
sé að verða að óstöðvandi faraldri, sem
hefur lagzt á eldri sem yngri. í þessu og
öðm sem að málfari og framburði lýtur
hefur skólinn skyldu að gegna. Hvemig má
það þá vera að böm sem hafa lært íslenzku
upp að grunnskólaprófí og kannski lengur
eru hijáð af sýkinni. Em kennarar orðnir
kæmlitlir og skortir þá sjálfa tilfinningu
fyrir réttu töluðu máli, ellegar er það fijáls-
lyndið sem hefur tekið völdin og það svo
að allir mega tala eins og þeim dettur í
hug, það sé bara afturhaldssemi að vilja
halda málinu réttu.
En ekki er nóg að hlú aðeins að máli og
stafsetningu, að ekki sé nú minnzt á að
leiðbeina unglingum að tjá sig í skipulögðu
og réttu máli. Það verður einnig að huga
að framburði málsins. Það er engin sérstök
speki að benda á að áherzlur í íslenzku máli
em nær undantekningarlaust á fyrsta at-
kvæði orðs. En þetta má nefna hér vegna
þess að framburði málsins hefur, að mínu
viti stórlega hrakað. Þar hafa fjölmiðlamir
enn hlutverki að gegna og á það einkum
og aðallega við um útvarp og sjónvarp. Á
Rás 2 halda frjálslegir og glaðsinna menn
upp fjörinu klukkutímum saman og talsmáti
á auðheyrilega að vera „gífurlega" óþving-
aður og hress. Með þeim undarlegu og af-
leitu afleiðingum, að allar reglur um fram-
burð em brotnar þar svo að það er hörmu-
legt á að hlýða. Sama má segja um sjón-
varpið upp á siðkastið, sams konar „hress-
og fijáls-hyggja" tröllríður fréttatímum. Og
það er margsannað og kannað mál að lang-
mest er hlustað á fréttir allra dagskrárliða
— auðvitað mætti orða það svo líka eins
og er í tízku sums staðar — að fréttir ná
mestri hlustun ...
Þessara galla gætir ekki, að mínum dómi
í fréttum á Rás 1 að neinu marki að minnsta
kosti og það verður auðvitað að taka það
fram, svo að allrar sanngimi sé gætt, að
ekki eru allir með þessu marki brenndir.
Útvarpsstjóri var í þeirra hópi sem gengu
fram fyrir skjöldu fyrir nokkmm mánuðum
og töiuðu um málvemd og reisn tungunnar
o.s.frv. Sjálfur hefur útvarpsstjóri ágæta
tilfinningu fyrir máli og réttum framburði.
Því meiri ástæða er til að hann hugi að á
sínum bæ. Og það er raunar verðugt verk-
efni allra þeirra ágætu manna, sem hafa
með höndum forsjá hinna ýmsu þátta um
íslenzkt mál að taka upp skömlega baráttu
og hnitmiðaða. Á því er vissulega full þörf,
og nú ætti jarðvegurinn að vera betri en
oft áður.
JÓHANNA KRISTJÓNSDÓTTIR.
LESBOK MOROIINRI RMARZ1986 3