Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1985, Blaðsíða 10

Vísindin og kærleikurinn. Barcelona 1897. Þessi mynd hlaut rerðlaun á listsýningu í Madrid.
Þau leiðu mistök urðu ísíðustu Lesbók að þar birtist
síðari hlutigreinar eftir Steinar Árnason um ítalsk-íslenska
togveiðileiðangurinn til Grænlands og Nýfundnalands árið 1938.
Þetta óhapp verður að teljast stafa bæði af mannlegum og
tæknilegum mistökum. Síðara hluta þessarar frásagnar erpví
að finna íLesbók 14. september 1985.
Hér birtist fyrri hlutigreinarinnar og um leið oghöfundur
oglesendur eru beðnir afsökunar vonum við að efni greinanna
tveggja komist til skila, þótt með þessum annmörkum sé.
Föstudaginn 10. júní 1938 sigldu þrjú útlend
skip inn á Reykjavíkurhöfn. Voru þetta tog-
arar, heldur minni en samsvarandi skip á
þessum tíma, og virtust mjög rennilegar
fleytur. ítalski fáninn blakti í skut og allt
Bláklædd kona. Madrid 1901.
ur sem er snjall í list sinni átti Picasso
eftir að brjóta hið ráðandi kerfi lita og
víddar í verkum sem spænska ljóðskáldið
Rafael Alberti hefur lýst með eftirfarandi
orðum:
Pablo Picasso fæddist í Malaga
og á ströndinni fann hann
stóran kuðung sem hann blés í.
Úr kuöungnum kom blámi,
úr blámanum kom betlari,
úr betlaranum kom trúður,
úr trúðnum kom geit,
úr geitinni kom pípa,
úr pipunni kom gítar,
úr gítarnum kom hestur,
úr hestinum kom nef.
Barcelona Og Madrid
Árið 1895 flytzt fjölskylda Picassos til
annarrar hafnarborgar, Barceiona. En nú
er ekki um að ræða einangraða, klettótta
og gráa borg sem snýr að kuldalegu og
fráhrindandi hafi, því að Barcelona er við
Miðjarðarhafið og leiðin greið til Prakk-
lands. í Katalóníu eru menn ekki eins
strangir og íhaldssamir og í öðrum héruð-
um Spánar og félagslegum breytingum er
betur tekið þar en yfirleitt tíðkast á Spáni.
Fyrir málarann unga var Barcelona um
aldamótin örvandi og frjálslegt umhverfi
þar sem módernískir menntamenn slógust
í hóp með listamönnum og skáldum. Þessir
tötralegu ungu menn, sem hittust í reyk-
mettuðum knæpum lásu Nietzche eða
Dostojevskí og urðu eldheitir af æsingu ef
þeir heyrðu minnst á Bakunin og anark-
isma, áttu eftir að hafa varanleg áhrif á
Picasso. Eftirfarandi orð eru höfð eftir
Santiago Rusinol, sem var málari og leik-
ritahöfundur, en þó fyrst og fremst bóhem
og forsvarsmaður ungu módernistanna í
Katalóníu: „Heldur viljum við vera symb-
ólistar og í andlegu jafnvægi, nei annars,
jafnvel brjálaðir og úrkynjaðir en að vera
auðmýktir hugleysingjar. Skynsemis-
hyggjan er alveg að kæfa okkur enda úir
og grúir af heilbrigðri skynsemi í þessu
landi." Picasso varð í fyrsta sinn fyrir
hugmyndafræðilegum áhrifum í þessu bó-
hemska og uppreisnargjarna umhverfi og í
röðum hinna ungu manna voru ýmsir sem
allar götur síðan voru nánustu vinir hans.
í Barcelona útvegaði faðir Picassos syni
sínum fyrstu vinnustofuna, enda sann-
færður um hæfileika hans, og í þessari
vinnustofu varð verkið „Ciencia y caridad"
(Vísindi og kærleikur) til, en það hlaut
verðlaun á spænsku listsýningunni í Madr-
id árið 1897. Við gerð myndarinnar sat
faðirinn fyrir sem læknir og í henni koma
ráðandi listastefnur glöggt fram, birta
impressjónismans og félagslegur og mann-
úðlegur boðskapur.
Fjölskyldan styrktist í ákvörðun sinni
um að senda Picasso til listnáms í Madrid
þegar hann hlaut opinbera viðurkenningu
og hann var sendur í helgidóm málaralist-
arinnar: San Fernando-akademíuna. Hann
kom til Madrid í október árið 1897 með
fjölskyldusjóðinn í föggum sínum og leigði
sér herbergi á Plaza del Progreso, í fjöl-
mennu og óhugnanlegu hjarta fátækra-
hverfisins. Ásamt skólabróður sínum úr
akademíunni eyddi hann dögunum á
Prado-safninu og málaði eftirmyndir af
málverkunum þar. Ekki fann hann sér
meistara í akademíunni en mætti samt í
tíma af góðum og gildum ástæðum: það
var góð upphitun í skólastofunni og haust-
ið sem hann kom til Madrid var óvenju
kalt og rakt.
Hjá kennurunum í akademíunni var Pic-
asso öruggur með sjálfan sig, jafnt
persónuleika sinn sem hæfileika. Frá
Madrid skrifaði hann vini sínum, Joaquim
Bas, og sagði meðal annars: „Prado-safnið
er fallegt, Velázquez er frábær, E1 Greco
hefur málað stórkostleg andlit, Murillo
finnst mér ekki alltaf sannfærandi, Rub-
ens á þarna eitt verk, Las Serpientes de
Fuego, sem er hreint undraverk." Picasso
hafði skipti á akademíunni og Prado-
safninu, hann var 16 ára og honum leiddist
kennslan. Eitt sinn fór hann í bekkjar-
ferðalag til Tol^do. Kennarinn bað nem-
endurna að gera eftirmynd af „E1 Entierro
del Conde Orgaz" (Útför Orgazar greifa)
eftir E1 Greco. Picasso, eins og hans var
von og vísa, gerði efri hluta myndarinnar
afar vel, en svo datt honum í hug að nota
andlit félaga sinna og kennara i staðinn
fyrir andlitin í myndinni. Þessi brandari
kostaði hann brottrekstur úr akademíunni
og fjárhagsaðstoð fjölskyldunnar var fyrir
bí.
En hótanir fjölskyldunnar og fjárhags-
örðugleikarnir höfðu engin áhrif á hann.
Hann dvaldist áfram í Madrid laus við
akademíuna og naut lífsins í kringum sig,
á götum úti og á kaffihúsum. Spænska
ljóðskáldið R. Gómez de la Serna skrifaði
eftirfarandi órð um Picasso í Madrid: „Pic-
asso ráfar eftir risavöxnum gangstéttun-
um í Madrid, hann sökkvir iljunum ofan í
þær og uppgötvar grundvöll allra sinna
endurfæðinga, listræna túlkun augans og í
fyrstu kúbísku martröðinni tjáir hann
harðan kjarnann."
í marz árið 1898 veiktist Picasso af
skarlatssótt og sneri heim til fjölskyldu
sinnar í Barcelona, en í lók júnímánaðar
fór hann með vini sínum, Pallaré, í lítið
þorp við mörk Katalóníu og Aragóns í
þeim tilgangi að ná sér að fullu eftir veik-
indin.
voru þetta systurskip: Grongo, Nascello og
Orata. Daginn eftir, 11. júní, er dálítil
fregn í Morgunblaðinu um skipakomu
þessa og segir þar að þau séu hingað kom-
in að taka „11 íslenska fiskimenn á hvert
skip, þ.e. fiskiskipstjóra, matsvein og 9 há-
seta“, og þegar sé búið að ráða alla menn á
skipin. Þau muni fara til Bjarnareyjar en
ekki til Grænlands sem þó hafi verið ætl-
unin.
Annars staðar kemur fram að nokkur
aðdragandi hafi verið að þessum leiðangri
hingað og hafi Kjartan Thors, konsúll It-
ala, haft milligöngu um ráðningu manna á
skipin alllöngu áður en þeirra var von
hingað. Höfðu víst færri fengið skiprúm en
vildu en konsúllinn hafði þann hátt á að
ráða fyrst þrjá menn, sem verða skyldu
fiskilóðsarar, hver á sínu skipi, og skyldi
hver þeirra ráða sér menn: háseta (saltara,
flatningsmenn o.s.frv.) og matsvein. Var
valinn maður í hverju rúmi.
II Ný fiskveiðistefna ítaia
Telja má að þessi fiskileiðangur með til-
styrk íslenskra sjómanna hafi verið angi
af nýrri bjargræðisstefnu ftala, en þeir
höfðu á undangengnum árum byrjað stór-
huga sókn til framfara og viðreisnar undir
stjórn foringjá síns, Mussolinis. Auk ým-
issa stórframkvæmda innanlands, eins og
hraðbrautargerðar, framræslu mýra o.fl.,
skyldi matvælaframleiðsla stóraukin.
(Þetta sama vor, 1938, hófst hin svokallaða
hveitiorusta, „la battaglia del grano", og
tók sjálfur foringinn til hendinni á hveiti-
akri, svo sem sjá má á myndum frá þess-
um tíma, t.d. í Lesbók Mbl. 28. tbl. 1938),
en líka átti sjávarafli að stóraukast. ftalir
ætluðu sér m.ö.o. að verða sjálfum ser nóg-
ir og helst ríflega það hvað áhrærði lífs-
nauðsynjar. Voru ítalir reyndar ekki einir
um slíka stefnu því úr öllum áttum kvað
við sama tón: „Vér ætlum að verða sjálfum
oss nógir." Flestar þjóðir hlóðu um sig
tollamúra og mikil tregða varð í alþjóðleg-
um viðskiptum.
Skömmu áður en áðurnefndir togarar
komu við í Reykjavík hafði vitnast hér að
ítalir hugsuðu stórt í fiskveiðiefnum.
Þannig sögðust þeir t.a.m. hafa sett sér
það mark að ná 200.000 smálesta ársafla
úr sjó. Þótti yfir þessu ólíkindablær nokk-
ur, þó vitað væri að þeir höfu fjölgað tog-
urum á úthafsveiðum og ársafli þeirra
færi eitthvað vaxandi. Margt benti þó til,
að þeir ætluðu ekki að sitja við orðin tóm.
Því til stuðnings voru m.a. fregnir um að
útgerðarfélagið Genepesca Frigo, stærsta
togarafélagið á ftalíu, væri með í smíðum
tvo togara sem skyldu verða stærri en
nokkrir aðrir í veröldinni. Átti hvort skip
að vera 1600 smálestir, búið frystivélum og
áhöfn 74 menn. Fyrir átti félagið 7 nýtísku
díseltogara af venjulegri stærð.
Þegar hér var komið sögu, þ.e. 1938,
höfðu ítalir eignast nær tvo tugi skipa sem
stunduðu veiðar á fjarlægum miðum. Voru
það bæði veiðar á túnfiski út af Marokkó-
ströndum og víðar suður með Vestur-
Afríku og enn fremur þorskveiðar á
Norður-Atlantshafi. Bækistöðvar voru all-
víða, m.a. hafði útgerðarfélagið Merital
hreiðrað um sig í Petsamo nyrst í Finn-
landi. (Þangað fór Esia síðar fræga för
haustið 1940 að sækja Islendinga sem leit-
uðu þangað víðs vegar að til heimferðar
eftir að venjubundnar skipaferðir höfðu
lagst niður af völdum ófriðarins.) Petsamo
lá reyndar ekki svo mjög vel við þeim
fiskimiðum sem þeir höfðu mestan áhuga
á, þ.e. við Bjarnarey, en Norðmenn vildu
hvergi leyfa þeim aðstöðu í landi. Þó höfðu
þeir með sér norska sjómenn. ítalir byrj-
uðu veiðar á þessum slóðum 1937, tíu árum
Nokkrir ítalanna.
eftir að þeir fóru fyrst til að veiða í Atl-
antshafinu, en það var við Afríkustrendur
eins og áður getur (Genepesca-félagið).
Þó að ítalir væru stórhuga og stefndu að
því að afla a.m.k. alls þess fiskjar, sem
þeir þurftu til neyslu, var langt í land að
því marki yrði náð, því að afli ítalskra
fiskiskipa nam enn ekki nema litlum hluta
af innfluttu heildarmagni. Árið 1938 var
það talið nema 40 þús. smálestum miðað
við fullverkaðan fisk og er þá afli þeirra
eigin skipa ekki talinn með, en fimmti
parturinn af þessu eða rösklega það var
íslenskur fiskur keyptur héðan. ítalir voru
því, þrátt fyrir innilokunarstefnu sína,
þýðingarmiklir viðskiptamenn íslendinga.
Var því eðlilegt að ekki væru allir jafn-
hrifnir af því að við færum að hjálpa þeim
að veiða þorsk og er að því vikið í Alþýðu-
blaðinu m.a. með þessum orðum: „ .... Þó
gott væri, að svo margir íslenskir sjómenn
fengju sumaratvinnu. þá væri hins vegar
ekki gleðilegt, að við Islendingar færum að
kenna aðalviðskiptamönnum okkar, sem
lítið kunna til sjómennsku, fiskveiðar." (1)
Þriðja ítalska útgerðin sem á þessum
tíma var farin að halda út skipum sínum
til veiða á fjarlægum miðum nefndist
SAPRI (þ.e. Societá Piropeschereccia Itali-
ana eða ítalska vélfiskiskipafélagið) eldri
að stofni og minni en fyrrnefndu útgerð-
arfélögin. Hafði það aðsetur í Róm og skip
sín skráð þar en það voru einmitt togar-
arnir þrír sem komu hingað: Grongo,
Nascello og Orata. Auk þeirra átti félagið
fimm aðra togara sem veiddu eingöngu í
Adríahafinu.
III „íslendingar á
skipum Hiussoiinis"
Nú skal þess freistað að segja í aðalat-
riðum söguna af ítalsk-íslenska togveiði-
leiðangrinum 1938. Er stuðst við fáanlegar
ritaðar heimildir, svo sem íslensk blöð, þó
að þau geri þessu máli ekki ítarleg skil. (í
Alþýðublaðinu er einkum drepið á aðdrag-
anda veiðanna svo og eftirmál og er þar
talað um „íslendingana á skipum Mussol-
inis“.) Samt er fremur byggt á viðtölum
við þrjá núlifandi menn sem tóku þátt í
veiðunum en þeir eru eftirtaldir:
1. Ólafur Tryggvason, sem var matsveinn
á Nascello (Olafur er Hafnfirðingur og
starfar enn sem matreiðslumaður, að vísu
á þurru landi, þ.e. hjá Flugleiðum á Kefla-
víkurflugvelli).
2. Magnús Haraldsson, sem var matsveinn
á Grongo (Magnús átti eftir að eiga ára-