Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.1984, Blaðsíða 2

OFNÆMI
Ötullega er unnið fyrir ofnæmis-
sjúklinga — þeir eiga flestir að, geta
fengið bata og lifað eðlilegu lífi
vaöa frarafarir hafa oröiö við meÖ-
höndiun á ofnæmi?
— Fyrst ber þess að geta, að
við erum að framleiða virkari
lyf til varnar gegn frjómæði og astma. Hin
nýju lyf virka lengur og hafa minni auka-
verkanir. í sjónmáli er til dæmis nýtt anti-
histamín við frjómæði, sem veldur minni
deyfð en hefðbundin lyf. Við erum einnig
að kanna leiðir til að stöðva hin efnafræði-
legu viðbrögð í líkamanum, sem valda
ofnæmissvöruninni, og koma þannig í veg
fyrir sjúkdómseinkennin.
Þá eru einnig rannsóknir i gangi til að fá
fram betri bóluefni, sem geti byggt upp
ónæmi manna gagnvart ofnæmi á mjög
skömmum tíma. Það yrði til mikils hag-
ræðis fyrir marga sjúklinga, sem verða nú
að fá margar sprautur á nokkrum árum til
að mynda vörn gegn ofnæmi.
Og hvað er svo ofnæmi?
— Það er arfgengt afbrigði í ónæmis-
kerfi líkamans. Þegar fólk með þennan
ágalla kemst í snertingu við viss fyrirbæri
í umhverfinu — með því að anda að sér
værum af hundi eða frjókornum plantna,
með því að borða fæðutegundir eins og
mjólk og skelfisk eða vera stungið af
skordýri — getur það framleitt ofnæm-
ismótefnið IgE (Immunoglobulin). Þetta
sérstaka mótefni binzt sérstökum frumum
í líkamanum og gerir þær að efnaverk-
smiðjum, sem framleiða ofnæmissvörun.
Hversu miklu máli skipta sálræn atriði
varöandi ofnæmi?
— Ég held, að sálrænir þættir út af
fyrir sig geti ekki valdið astma, frjómæði
eða viðbrögðum við skordýrabiti, en slæmt
andlegt ástand getur valdið því, að hvaða
sjúkdómur sem er versni, og ofnæmissjúk-
dómar eru engin undantekning. Ef sjúkl-
ingur á erfitt um andardrátt, getur hann
orðið fyrir geðshræringu, sem eykur enn á
andþrengslin, sem síðan veldur enn frekari
geðshræringu. Það er vítahringur.
Hver eru algengustu ofnæmisviöbrögöin?
— Alvarlegustu tilfellin eru ofnæmis-
lost (anaphylaxis), en það getur valdið
dauöa ef ekki er þegar í stað að gert. Þess-
ir sjúklingar geta fengið bráðan astma,
hraðan hjartslátt, lækkaðan blóðþrýsting
og þeir geta svitnað ákaflega. f Bandaríkj-
unum verða um 100 dauðsföll á ári vegna
ofnæmislosts sökum skordýrabits og um
300 af völdum viðbragða við penisilíni.
— Astmi er ekki eins alvarlegur: and-
köf, hrygla og hósti. Astmi getur komið af
nær hverju sem er, kattarhárum, frjódufti
plantna og ýmsum fæðutegundum, svo
eitthvað sé nefnt.
Um það bil helmingur astmatilfella
stafar af ofnæmi. Við vitum ekki, hvað
veldur hinum. En astmi getur komið fram
ef of mikið reynir á sérstaklega viðkvæm
lungu við æfingar til að mynda eða öndun
í kulda. Þá verður krampakenndur sam-
dráttur í lungunum.
Hvað um frjómæði og önnur ofnæmistil-
felli?
— Frjómæði er vægari gerð ofnæmis-
viðbragða. Sjúkdómseinkennin eru erting í
nefi og augum, rennsli eða stífla í nefi og
vot augu.
Viðtal við dr. Jordan
Fink, ofnæmissérfræðing
og formann bandaríska
Ofnæmis- og ónæmisfé-
lagsins. Dr. Fink er pró-
fessor við læknaskólann í
Milwaukee.
Ofnæmi getur einnig valdið útbrotum og
kláða. Þegar viðbrögðin eru slík, getur
andlitið bólgnað eða blöðrur komið á húð-
ina eins og eftir alvarlegt skordýrabit.
Börn, sem hafa ofnæmi fyrir mjólk eða
annarri fæðu, geta fengið eksem.
Hvaöa efni geta helzt valdið truflunum í
öndunarvegi?
— Hósti, hnerri og andköf stafa oft af
einhverju, sem viðkomandi hefur andað að
sér. Það getur verið ótal margt. Truflanir í
öndunarfærum eru algengustu ofnæmis-
viðbrögðin.
Hvaða fæðutegundir valda ofnæmisviö-
brögöum, svo vitað sé?
— Mjólk, kjöt, hnetur og fiskmeti. Hjá
sumu fólki verða viðbrögðin snögg eða um
leið og maturinn snertir tunguna eða var-
irnar. En stundum veldur hann síðbúnum
viðbrögðum, sem ekki verður vart fyrr en
mörgum tímum eftir neyzluna. Vitað er,
að mjólk veldur útbrotum og kláða. Sumar
víntegundir geta valdið astma.
Hver er munurinn á sjúkdómseinkennum
vegna matareitrunar og ofnæmis gagnvart
mat?
— Stundum er ekki hægt að sjá muninn
í fljótu bragði, nema ef viðbrögðin eru taf-
arlaus og tungan bólgnar til dæmis um
leið og humar kemur við hana. Sein við-
brögð geta líkst ógleði þeirri og uppsölu,
sem tengist matareitrun. Ef viðbrögðin
endurtaka sig í næsta sinn, sem menn
borða sömu fæðutegund, er sennilega um
ofnæmi að ræða.
Geta aukaefni í fæðu valdiö ofnæmissvör-
un?
— Efnið sodium metabisulfat, sem er
sprautað á salat og annað grænmeti og
ávexti til að varna því að það dekkist, hef-
ur reynzt valda bráðum astma hjá sumu
fólki. Sulfur dioxid, efni, sem notað er til
að lýsa þurrkaða ávéxti, getur einnig vald-
ið astma.
Hvaö um efnaiðnað?
— Ofnæmisvandamál á vinnustöðum
eru tengd mjög margvíslegum efnum í iðn-
aði. Sem dæmi má nefna, að eitt efni, sem
notað hefur verið við gerð sæta í bíla, olli
astma hjá 5% þeirra, sem við það unnu.
Hversu alvarlegt er ofnæmi gagnvart lyfj-
um?
— Við vitum, að sum efni geta valdið
harkalegum viðbrögðum — þar á meðal
bráðum astma, blóðsókn og jafnvel
ofnæmislosti.
Helztu lyfin, sem tengd eru ofnæmis-
viðbrögðum, eru aspirín og lyf gegn hita og
bólgum svo sem Motrin og Indocin, sem
notuð eru við liðagigt og öðrum sjúkdóm-
um.
Penisilín og penisilín-afleiður geta einn-
ig valdið bráðum viðbrögðum. Þá hefur
ofnæmisviðbragða einnig orðið vart í sam-
bandi við skuggaefni, sem notuð eru við
rannsóknir til sjúkdómsgreiningar, efni,
sem eru gefin í kransæðar, nýru og önnur
líffæri.
Hvernig er bezt að meðhöndla ofnæmis-
viðbrögð?
— Fyrst og fremst ber auðvitað að forð-
ast það, sem veldur ofnæmisviðbrögðum.
Hafi einhver ofnæmi gagnvart mjólk á
hann ekki að drekka mjólk. Ef viðbrögð
manna við pensilíni eru slæm, eiga þeir að
segja lækni sínum frá því og fá önnur með-
öl.
Hægt er að koma í veg fyrir ofnæmi í
ýmsum tilfellum. Og sem betur fer eru til
margs konar aðferðir til lækninga í þess-
um efnum. Með víkkurum er hægt að opna
lokaða eða herpta öndunarvegi. Antihista-
mín og fleiri lyf eru gefin við því, sem
hrjáir nefið. Og augndropar koma að góðu
haldi við sviða eða ertingu.
HvaÖ um bólusetningar gegn ofnæmi?
— Við getum komið í veg fyrir ofnæm-
isviðbrögð með því að byggja upp ónæmi
manna með röð af sprautum. Við byrjum á
litlum skömmtum af efninu, sem viðkom-
andi hefur ofnæmi fyrir og aukum hann
síðan með hverri sprautu, unz sjúklingur-
inn nær æskilegri svörun og sýnir engin
viðbrögð, þegar efnið er annars vegar.
Nær 85% af sjúklingunum farnast vel af
ónæmismeðferðinni. Þeir geta þurft að fá
sprautur í tvö til þrjú ár. Hjá sumum
sjúklingum dugar vörnin ævilangt, en í
öðrum tilfellum gera sjúkdómseinkennin
vart við sig, þegar hætt er að gefa spraut-
ur.
Hvað er gert við bráðum ofnæmisviðbrögö-
um?
— Sjúklingurinn þarf þegar í stað að
komast undir læknishendur. Hann getur
þurft antihistamín vegna blóðsóknar, Ep-
inephrine (adrenalín) til að koma í veg
fyrir lost, corticosteroid til að draga úr
bólgu og súrefni, ef um andþrengsli er að
ræða.
Hvernig greina læknar ofnæmi hjá sjúkl-
ingum?
— Fyrst er að kynna sér heilsufarssögu
sjúklingsins og skoða hann. Þegar við höf-
um fengið vísbendingu um, hvað það sé,
sem valdi ofnæminu, getum við gert
húðprófun og gengið nánar úr skugga um
orsökina. í þessari prófun látum við örlítið
magn af þeim efnum, sem til greina koma
— værur af ketti, plöntufrjóduft, penisilin,
einhverja fæðutegund eða gerviefni — á
hörundið eða rétt undir það og fylgjumst
með því, hvort einhver viðbrögð, sem
benda til ofnæmis, komi í ljós.
Hvaö veldur því, að sumt fólk er móttæki-
legra fyrir ofnæmi en annað?
— Líklegast er, að fólk með ofnæmi erfi
gen, sem valdi framleiðslu hins sérstaka
mótefnis IgE, sem leiðir til ofnæmissvör-
unar. Enn sem komið er höfum við ekki
getað fundið genið eða genin, sem eru völd
að þessum ágalla á ónæmiskerfinu.
Minnkar ofnæmi sumra einstaklinga með
aldrinum?
— Já. Um 30 af hundraði barna með
astma losna við hann með aldrinum. Á
hinn bóginn geta ofnæmiseinkenni ágerzt
einnig, eftir því sem fólk eldist. Sumir,
sem hafa haft ofnæmi alla ævi, leita í
fyrsta skipti læknis á fullorðinsárum, þvi
að vandi þeirra verður ekki lengur leystur
með lyfjum yfir búðarborðiö.
Skipta sállækningar máli viö mcðferð á
ofnæmi?
— Ég held að sállækningar einar sér
dugi ekki gegn ofnæmi. Ýmsar aðferðir
eru nauðsynlegar, frá því að forðast efni,
sem valda ofnæmi til þess að nota lyf gegn
sjúkdómseinkennum og styrkja ónæmi
sjúklinganna. Meirihluti þeirra, sem þjást
af ofnæmi, getur fengið bata og lifað eðli-
legu lífi.
Tveir borða úr sama pottí — öðrum verður ekki meint af — en hinn fær ofnæmiseinkenni. Ofnæmi er arfgengt afbrigði í ónæmiskerfi
Ukamans, en meiribluti þeirra sem þjást af ofnæmi, getur fengið bata og lifað eðlilegu lífi.