Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.1983, Blaðsíða 3
Eisa E. Guðjónsson
Um
íslenskan
listvefnað
fyrr á öldum
— Fyrri hluti —
í Þjóðminjasafni íslands og víðar í söfn-
um er talsvert af íslenskum vefnaði frá fyrri
öldum, einkum listvefnaði af ýmsu tagi.
Heldur fátt hefur þó varðveist frá miðöldum,
og er raunar einvörðungu um spjaldvefnað
að ræða hvað listvefnað snertir. Fjölbreyttari
listvefnaður íslenskur er aftur á móti til frá
síðari tímurn, og má af hefðbundnum vefn-
aði helst nefna brekánsvefnað, salúnsvefn-
að, glitvefnað og krossvefnað, ásamt flos-
vefnaði, spjaldvefnaði og fótvefnaði.
r
Islenskur vefstaður
Vefkonan semur
vaðmálin ný
meö sköftunum þremur
og skilfjöl í*
Mestallur vefnaður á íslandi
allt frá landnámstíð og fram yf-
ir miðja 18. öld var unninn í
vefstað, kljásteinavefstað. Vef-
stólar ruddu sér ekki til rúms
hér á landi fyrr en á seinni hluta
aldarinnar, þó svo að þeir hefðu
verið í notkun í Norður-Evrópu
frá því fyrir lok miðalda.
Seinlegt og erfitt var að vefa í
vefstaðnum. Þurfti að standa
við verkið og ganga nokkrum
sinnum fram og aftur við hvern
fyrirdrátt ívafsins, auk þess sem
slá varð vefinn upp fyrir sig með
fremur þungri skeið, oftast úr
hvalbeini. Vefnaður í vefstað er
í raun talinn hafa verið kvenna-
vinna eingöngu, þó svo að
karlmenn kunni stöku sinnum
að hafa fengist við hann, eins og
fram virðist koma í erindi
Bólu-Hjálmars (f. 1796, d. 1875)
úr kvæði hans Kaupsaldurinn:
Það var fyrr um aldursár
eftir landssið glöggum,
að hengdi ég garn á þuslur þrjár
og þrýsti að hvalbeinshöggum.
* Úr Króks brag eftir Hallgrím Thor-
lacius (d. 1736) eða föður hans, Jón
Þorlóksson (d. 1712).
Vefkvenna er sérstaklega get-
ið í Búalögum, tilgreint um laun
þeirra og sagt fyrir um hve
miklu verki, vefkonuverki, þær
áttu að skila á viku virka daga.
Athyglisvert er að í vefstaðnum
voru framleiddar tvær aðalút-
flutningsvörur þjóðarinnar á
þjóðveldisöld, vaðmál og varar-
feldir, auk vaðmála og ein-
skeftudúka til notkunar heima
fyrir. Til er nokkuð af jarð-
fundnum dúkleifum frá þessum
tíma, meðal annars tveir bútar
af röggvuðum ullarvefnaði með
vaðmálsgrunni frá fyrstu öldum
Islands byggðar, er gefa bend-
ingu um gerð vararfeldanna.
Þess skal getið að við einskeftu-
vefnað í vefstað er, eins og nafn-
ið ber með sér, aðeins notað eitt
hafaldaskaft, þar eð gagnstæða
skilið, sem er þráðaskilið, kemur
fram við skilfjölina. Um vað-
málsvefnað gildir sama megin-
regla, þ.e. þrískeft vaðmál úr
vefstað samsvarar fjórskeftu
vaðmáli úr vefstóli.
Listvefnaður ofinn
! vefstað
Þótt vefstaðurinn hafi fyrst
og fremst verið notaður til
framleiðslu á einföldum nytja-
vefnaði og, lengi vel, söluvarn-
ingi jafnframt, var einnig unn-
inn í honum listvefnaður. Vitað
er að brekánsvefnaður, tvenns
konar munsturvefnaður, þ.e.
salún og hringavefnaður, og
tvær útvefnaðargerðir, glitvefn-
aður og krossvefnaður, voru
unnin í vefstað. Meðal annars er
til handrit, skrifað í Viðey um
1760—1770, í tíð Skúla Magnús-
sonar fógeta, þar sem segir
hvernig vefa skuli í vefstað glit,
salún og hringavefnað, ásamt
tenntu brekáni. Engar leifar
listvefnaðar úr vefstað þekkjast
þó nema krossvefnaður sem
ofinn var nálægt lokum 18. ald-
ar, því að glitvefnaður, salúns-
vefnaður og brekánsvefnaður sá
sem nú er til mun allur vera frá
19. öld og ofinn í vefstóli, en ekki
er vitað um neinar leifar
hringavefnaðar. Ofangreindur
listvefnaður var allur með ein-
skeftum grunni og, að undan-
skildu brekáni og krossvefnaði,
með tvenns konar ívafi, grunn-
ívafi (undirbandi) og munstur-
bandi (yfirbandi).
Brekánsvefnaður
Talið er að brekánsvefnaður
dragi nafn sitt af því að hann
var mjög hafður í rúmábreiður,
brekán, sem raunar voru notuð
bæði sem ábreiður og yfirsæng-
ur, en brekán af þessari gerð
lögðust af eftir miðja 19. öld.
Mun brekáns fyrst getið í heim-
ild frá lokum 14. aldar, en
ókunnugt er um gerð á því svo
snemma. Aftur á móti gæti orð-
ið brekánsáklæði sem fyrir kem-
ur í heimild um rúmfatnað frá
seinni hluta 16. aldar bent til
sérstakrar vefnaðargerðar.
Brekánin voru úr ull eingöngu.
Þau voru ívafsbrekán, þ.e. ívafið
huldi alveg uppistöðuna, sem
oftast var grófgerð, og komu því
fram gárar eftir endilangri voð-
inni. Marglitt ívafið myndaði
bekki og tenningar, og er til þess
tekið hve litaval hafi verið
smekklegt.
Glitvefnaður
Glitvefnaður hefur til þessa
verið talinn sérstæðasta gerð ís-
lensks listvefnaðar. Hann líkist
að vísu mjög vefnaði þeim er
Frh. á bls. 16.
Sýnishorn með
ídregnum saumi,
unnum eftir fyrir-
sögn um hringavefn-
að í handriti úr Við-
ey frá um
1760—1770. Höf-
undur saumaði.
• Vefstaður í Þjóð-
veldisbænum í
Þjórsárdal 1979,
settur upp til að vefa
vaðmál. Ljósmynd:
Elsa E. Guðjónsson.
Hluti af röggvar-
vefnaði fundnum í
jörðu að Heynesi
1959. Frá 10. eða 11.
öld. Þjms. 28.10.
1959. Ljósmynd:
Gísli Gestsson.
íslenskur vefstaður settur upp til að vefa vaðmál. Skýr-
ingarmynd. Teikning: Elsa E. Guðjónsson.
í stuttu máli sagt var í vefstað ofíð með þeim hætti að
sköftin eitt af öðru (nr. 9) voru látin upp á mciðmarnar (nr.
6) og vindan (nr. 14 eða 14a) dregin í skil hverju sinni;
einnig var dregið í skil þegar ekkert skaft var á meiðmun-
um, þ.e. á láginni sem kallað var. Því næst var gefíð í og
fyrirvafið (nr. 16) fært upp að vefaðinu (nr. 18) með hrælnum
(nr. 13). Síðan var varpið (nr. 17) jafnað með hrælnum, þ.e.
hrælt var eða hrælað sem kallað var, og að lokum var slegið
(barið) með skeiðinni (nr. 12).
3