Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.1983, Blaðsíða 7

ungum og gróinn hatursmaður
Kolbeins unga. Gísii var í Ör-
lygsstaðabardaga en komst und-
an uppí fjallið og þaðan yfir til
Eyjafjarðar. Hann hafði neitað
að sverja Kolbeini eiða, svo sem
flestir af Sturlungaflokknum
neyddust til eftir ósigurinn á
Örlygsstöðum. Þessi synjun
hefði vafalaust kostað Gísla líf-
ið, ef vinur hans, Eyvindur
prestur Ragnheiðarson, hefði
ekki fundið ráð sem dugði. Ey-
vindur átti son sem Kolbeinn
hét og var þá barn að aldri og
gat því vel kallazt Kolbeinn ungi,
og Gísli sór Kolbeini unga eið-
inn og vissu ekki aðrir en hann
og Eyvindur prestur, hverjum
svarinn var eiðurinn.
og er þar
góður hvor sem
upp kemur“
Þórður ræddi fyrst við Gísla
og þá við alþýðu manna og sagði
að saman færi sinn skaði og al-
þýðunnar í þessum sveitum og
því sami það, að hann sé fyrir-
maður í málunum, en þeir veiti
honum eftirgöngu.
„Mun þá annað hvort af
bragði,“ sagði hann, „að vér
munum rétta vorn hlut eða falla
á fætur frændum vorum, og er
þar góður hvor sem upp kemur.“
Þarna gyllir Þórður dauðann
fyrir mönnum og jafnar honum
til sigursins.
Það er margdæma í Islend-
ingasögunum og öðrum fornum
sögum, að menn vilja ekki lifa
við hvort tveggja sorg af missi
ástvina og þá skömm að geta
ekki hefnt þeirra. Dauðinn var
þá lausn undan hvoru tveggja,
sorginni og skömminni. Dautt
hjarta var sorglaust hjarta og
heiðrinum var bjargað, ef mað-
urinn féll við að hefna og það
var ekki lítilvægt á þessum
tíma, þegar menn vissu að orð-
stírinn lifði, þótt allt annað dæi.
Eins og horfurnar voru fyrir
Þórði, þegar hann heldur tölu
sína í Haga yfir alþýðu manna,
hefði ekki verið óeðlilegt, að
honum yrðu döpur orð af munni.
Hann er nýkominn frá Sturlu
þar sem hann hefur fengið álíka
svör og hjá Hálfdáni, báðir telja
hans mál svo vonlítið, að þeir
víkjast undan liðsemd við hann.
Þórður hlaut að taka mark á
þessum vitru mönnum, sem voru
honum kunnugri um ástandið i
landinu, og fyrst að þeir höfðu
svo litla trú á sigrinum, hvers
var þá að vænta af alþýðu
manna.
Nú var það svo um Þórð, eins
og önnur mikilmenni sem ráðast
af hugmóði í baráttu sem flest-
um sýnist vonlítil, að hann átti
daprar stundir og honum kynni
því að hafa flogið í hug, eftir
árangurslitla liðsbón hjá þeim,
sem hann vænti sér mest af, að
það væri bezt fyrir sig að hafa
skamman á að leysa sig undan
sorginni og skömminni og hætta
að hugsa um sigur heldur það
eitt að falla með sæmd og hann
hafi því haft sjálfan sig í huga
l'remur en þá menn sem hann
var að tala fyrir, þegar hann
sagði „hvorn góðan sem upp
kæmi“ dauðinn eða sigurinn.
Það hefur þó eflaust ekki ver-
ið sú hugsun, sem réði orðum
Þóröur átti í haröri baráttu viö sjálfan sig, enda stóöu aö honum þrjár
ólíkar ættir og ríkar kynfylgjur: Sturlungar, sem voru skáld og sagnamenn,
fésýslumenn en litlir hermenn. Baráttuhuginn og hermennskuna haföi
hann frá Ásbirningum og spaklegt vit frá Haukdælum. En bak viö allar
hans geröir trónir Hákon gamli Noregskonungur, sem Þóröur veit aö
veröur endanlega sigurvegarinn.
Þórðar. Það gætir aldrei hug-
sýki í tali hans, þegar hann þarf
að hvetja menn til stórræða.
Einfaldasta og líklegasta skýr-
ingin á þessu orðafari er sú, að
Þórður telur, eftir reynslu sína
af Hálfdáni og Sturlu, vonlaust
að gylla fyrir mönnum sigur-
vonina og þau laun sem sigrin-
um fylgi; hann fái engan mann
til að trúa á sigur og eigi því
annars kost en hamra á þeirri
skömm, sem þeir menn búi við,
sem misst hafa frændur og eign-
ir fyrir Kolbeini og séu kúgaðir
af honum. Það geti enginn al-
mennilegur maður lifað við
þetta og því sé þeim það góður
kostur og álitlegur að falla á
fætur frænda sinna við að hefna
þeirra og bjarga þannig sæmd
sinni. Hann klifar jafnan á
þessu nær sem hann talar fyrir
mönnum, skaðanum og skömm-
inni.
Heiftin til Kolbeins sauð í
mörgum og harmar þeirra vökn-
uðu upp og heift þeirra magnað-
ist við fortölur Þórðar og þessi
áróður hans var það sem aflaði
honum liðs í fyrstu líkt og Hálf-
dán hafði spáð þegar hann ráð-
íagði Þórði að halda rakleitt
vestur í Dali og á Vestfjörðu.
„Vestra eru margir þeir menn,
er harma sinna eiga að rétta við
Kolbein og Sunnlendinga og þeir
munu gjarnari til ófriðar en ég
og mínir menn.“ Þórður vissi
þetta með Hálfdáni, að það var
þá engin leið að fá menn til að
berjast, ef ekki tókst, þegar
vaktir væru upp harmar þeirra
og hefndar hugur.
Hann var mestur
þegar baráttan
var hvað erfiöust
Gísli í Bæ var tekinn að gaml-
ast, þegar Þórður kom í liðsbón
á Barðaströnd haustið 1242.
Hann vékst undan að fylgja
Þórði sjálfur í herferðir, sagði
sér mál að hætta ófriði, en fjóra
syni sína skyldi hann fá Þórði til
fylgdar og hvetja alþýðu til liðs
við hann.
Þetta sýnast nú mega teljast
góðar undirtektir við liðsbón
ekki álitlegri en Þórðar, en
Þórði fannst það ekki og sagði
sig ekki hafa grunað að Gísli
vildi spara sjálfan sig, og kemur
þarna fram sem oftar ofsi Þórð-
ar, sem hann virðist hafa átt
erfitt með að stilla, og þess var
skammt að bíða, að honum yrði
að skaða í liðsbóninni þessi
skapgalli.
Það skemmtilegasta við Þórð-
arsögu kakala er að hugsa um
manninn á bak við baráttusög-
una. Og höfundur sér um að það
sé hægt þótt engin bein lýsing sé
á Þórði, hvorki útliti hans né
annarri gerð. Höfundurinn lýsir
svo skýrt háttalagi og viðbrögð-
um Þórðar við hinar ýmsu að-
stæður, að það fæst góð mynd af
manninum í sögunni sé svip-
myndum sögunnar raðað sam-
an.
Þórður kakali var maður bar-
áttunnar, naut hennar, og var
mestur þegar hún var sem erfið-
ust og hann virðist ekki hafa
þolað aðgerðaleysi. Þessi ferlegi
drykkjumaður í aðgerðaleysinu
úti í Noregi er aldrei orðaður við
drykkju þau þrjú ár, 1242—45,
sem hann stendur í hörðu hér
uppi á Islandi. Þegar hann
hinsvegar er setztur í ríki Kol-
beins unga og mestu stórræðin
að baki, þá fer hann til skips og
kaupir bjór, mikinn bjór. Árið
1250 er Þórður orðinn allsráð-
andi í landinu, þá segir sagan:
„Kom Þórður í Vestmanna- i
eyjar. Tók þar vin mikið er hann
átti, en Svarthöfði hafði út flutt
og skilið eftir í eyjunum."
Fræg er svo andlátsdrykkja
hans 1256, þegar hann á ný situr
í aðgerðalitlu embætti úti í Nor-
egi.
Þórður hefur verið skapríkur
og örgeðja og því ekki átaka-
laust fyrir hann að hafa stjórn á
sér, þegar honum var mótþægt.
Það varð þó að gerast meðan
hann var að afia sér fylgis og
treysta stöðu sina. Þá er það
einnig svo um Þórð að þótt bar-
áttuhugurinn sé ríkjandi með
honum og annað láti hann ekki
uppi, þá sækir á hann hugsýki,
sem lýsir sér ekki með orðum,
heldur háttalagi, það er eins og
hann sé stundum tregur til að
forða sér undan Kolbeini og vilji
helzt ganga undir vopn hans og
binda þannig endi á baráttuna.
Þá er og Þórður tilfinningasam-
ari en gerðist yfirleitt um her-
menn þessa tíma. Hann vill
vernda hið veika kyn, konurnar,
og leggur blátt bann við, að
þeim sé nokkurt mein gert og
hann er trúhneigður og ákallar
guð og hefur mikla helgi á kirkj-
um, það mátti engin spjöll vinna
á þeim né rjúfa kirkjugrið. En
jafnt þessum sveiflum í sálarlíf-
inu og geðslaginu er Þórður
gæddur kaldri skynsemi og
reynist bæði klókur hershöfð-
ingi og hygginn stjórnmálamað-
ur.
Þórður kakali hefur þurft að
glíma við sjálfan sig ekki síður
en óvini sína og það gerir ein-
mitt feril hans áhugaverðan
umfram flestra annarra höfð-
ingja Sturlungaaldar. Ekki sízt
fyrir það, að hann nær meiri
árangri í baráttu sinni en nokk-
ur annar, þrátt fyrir að hann er
ekki heilsteyptrar gerðar, held-
ur há honum ýmsir meinlegir
gallar, sem þeim eru jafnan erf-
iðir sem brjótast vilja áfram og
keppa að einhverju tilteknu
marki.
Þrjár ólíkar ættir
Að Þórði stóðu þrjár ólíkar
ættir en ríkar kynfylgjur og
Þórður er sá Sturlungi sem virð-
ist sækja eitthvað í allar þessar
ættir.
Sturlungarnir, afkomendur
Hvamm-Sturlu, voru skáld,
sagnamenn og fésýslumenn en
litlir hermenn, nema Sturla Sig-
hvatsson, sem sótti það í móður-
ættina. Sighvatur faðir Þórðar
var skáldmæltur og spaugsamur
en lika ágengur og frekur til
fjárins líkt og Snorri bróðir
hans. Hinir tveir bræðurnir
voru heldur friðsamir bændur
og vitrir menn. Það vantaði
Frh. á bls. 14.
7