Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.1983, Blaðsíða 11

Prentstofan í Viö-
ey — fyrsta
prentsmiðja á
Suðurlandi — leit
þanníg út sam-
kvæmt teikningu
Jóns Helgasonar
biskups. A loftinu
var bókbands-
stofan. Magnús
Stephensen flutti
prenstsmiðjuna
til Viöeyjar.
Viðeyjarstofa að innan. Engin furða var, þótt
almenningur á 18. öld kallaði þetta „slot“, enda
var og er hátt til lofts og umbúnaður dyra og á
lofti sést þarna í upprunalegri mynd.
Ein dóttir Skúla giftist
Bjarna Pálssyni, sem síðar varð
fyrsti landlæknirinn; hann bjó í
Nesi við Seltjörn og byggði
Nesstofu. Þegar þeir Bjarni og
Eggert Ólafsson unnu að ferða-
bók sinni, lögðu þeir drögin í
Viðeyjarstofu, þar sem þeir sátu
á vetrum. Síðar skráði Sveinn
Pálsson náttúrufræðingur, sem
kvæntur var dótturdóttur Skúla,
ferðabók sína að verulegu leyti í
Viðeyjarstofu.
En þegar Skúli tók að eldast,
komu boðaföllin hvert á fætur
öðru. Steinunni konu sína missti
hann 1785 og Jón sonur þeirra
féll frá fyrir aldur fram fjórum
árum síðar. Bæði urðu Skúla
mikill harmdauði. Þau Jón
Skúlason og Ragnheiður kona
hans áttu einn efnisson, sem
nefndur var Jón Vidö. Hann var
nýorðinn stúdent, þegar Skúli
sendi hann ásamt tveimur
geymsluföngum í sendiför til
Reykjavíkur. Skyldu þeir ná í
föng í erfidrykkjuna eftir Jón
Skúlason. Svo virðist sem fang-
arnir hafi orðið ósáttir á leið-
inni, líklega drukknir, og féllu
allir útbyrðis og drukknuðu. Ein
raunin bættist á aðra, fráfall
sonar og Sonarsonar, fjárþrot og
embættismissir tengdasonar,
hugsanleg refsing fyrir van-
gæzlu á föngunum og hótanir
stiftamtmanns átti hann yfir
höfði sér. En Skúli barst af
karlmannlega og mælti þegar
hann spurði dauða sonarsonar
síns: „Goldið hef ég nú land-
skuldina af Viðey.“ Lá í þeim
orðum að ýmsir hafi öfundað
Skúla af þeirri kostajörð, sem
Viðey var orðin vegna dugnaðar
hans.
Flestum varö star-
sýnt á hann í fyrstu
í bók sinni um Skúla Magn-
ússon lýsir Jón Jónsson Skúla
svo:
Að ytri ásýndum bar
Skúli Magnússon eigi mjög
af öðrum samtíðarmönnum
sínum, en nokkuð hafði
hann við sig, það er ósjálf-
rátt vakti athygli manna og
eftirtekt, svo flestum varð
starsýnt á hann í fyrstu.
Hann var með hærri með-
almönnum á vöxt, réttvax-
inn, sívalur og hvelft
brjóstið, handsmár og vel-
limaður, kvikur mjög í
hreyfingum, skinnræstinn
og hörundsbjartur, togin-
leitur og bólugrafinn mjög,
varamikill og þó eigi
munnljótur, fráneygur og
svarteygur, svipmikill og
stórhöfðinglegur og svipur-
inn nokkuð áhyggjufullur.
Hann var flestum mönnum
hvellrómaðri, en seinmælt-
ur og var sem hann biti á
vörina er hann talaði. Eng-
inn var hann sérlegur
burðamaður, en þolinn,
þrautseigur og heilsugóður.
Varð honum því nær aldrei
misdægurt fyrr en nokkuð
á efstu árum sínum, og má
það furða heita um mann,
er átti jafn erfiða og ónæð-
issama ævi. Viðhafnar- og
skartsmaður var hann að
sönnu, þótt eigi bærist
hann mikið á hversdags-
lega, hvorki í klæðaburði
né öðru. Hann var maður
hreinlátur og reglufastur
og hinn kurteisasti í lát-
bragði, að meðallagi glað-
lyndur og heldur fálátur og
þögull hversdagslega, en þó
veitingasamur, einkum við
vini sína.
Þessi kempa, sem brugðið hef-
ur stórum svip á Viðey meira en
nokkur annar maður, átti um
það er lauk að baki 20 siglingar
út til Kaupmannahafnar. Blind-
ur var hann síðustu árin eftir
ígerð, sem hann fékk í hægra
auga, — og svo fótkaldur, að
hann batt dúnkodda um fætur
sér. Hann andaðist úr landfar-
sótt í Viðeyjarstofu og hafði þá
þrjú ár um áttrætt.
Stiftamtmannssetur
í Viðey
Enda þótt Viðey yrði ekki
landfógetasetur eftir Skúla, hélt
hún reisn sinni og sæmd. Annar
höfðingi flutti í Viðeyjarstofu:
Ólafur Stefánsson, stiftamt-
maður, „tók þar ríki“, næst á
eftir Skúla — og hefur honum
ugglaust sýnzt, að fekki væri
þörf á frekari jarðabótum. Að
vísu var farið að falla á glansinn
á síðustu árum Skúla; samt bar
Viðey af. Ólafi tókst raunar að
halda þar uppi þeim höfðings-
brag, að hvergi var hann meiri á
landinu öllu.
Jón biskup Helgason segir svo
um Ólaf í Lesbókargrein sinni
1939:
Auk þess sem hann var
mestur valdamaður hjer á
landi um sína daga, þá var
höfðingslund hans við-
brugðið og göfuglyndi við
hvern sem í hlut átti. Hann
var mesti dugnaðarmaður
til allra embættisstarfa,
menntaður vel, eftir því
sem gerðist úti hjer á þeim
tímum, hinn skemtilegasti í
allri umgengni ogyfirleitt
mikill gleðimaður. Var því
síst ófyrirsynju um hann
kveðið af bónda einum sem
sótti hann heim:
Ekki sá ég hann iðja par,
á sem væri snilli;
hann var að strjúka hendurnar
og hló svo dátt á milli.
Allur heimilisbragur var
eins og hann getur bestur
verið, enda segir Magnús
konferenzráð um hjóna-
band foreldra sinna, Ólafs
stiftamtmanns og Sigríðar
Magnúsdóttur (amtmanns
Gíslasonar), að það hafi
verið „í stuttu máli sann-
kallað himnaríki á jörðu“.
Mun þá líka mega segja, að
Ólafur Stefánsson ætti
óvenju skjótan og glæsi-
legan frama sinn meðfram
að þakka því kvonfangi,
sem honum hlotnaðist, þar
sem var amtmannsdóttirin
frá Leirá. Sjera Páll skáldi
kallar hana í einhverju
Ijóða sinna „sjaldgæft um-
gengnis raritet“. Þó segir
sagan, að sú hin ágæta
kona hafi verið fastari á fje
sínu en bóndi hennar.
Fylgir það sögunni, að
eitt sinn kæmi fátækur
bóndi til amtmanns og
beiddi hann hjálpar í mikl-
um matarskorti sínum. Á
amtmaður að hafa gefið
honum hestburð af mat og
lánað honum einn af hest-
um sínum til að flytja á
matinn heim.
Þegar frúin heyrði hve
örlátlega bóndinn hefði
verið leystur út með mat-
gjöfum, á henni að hafa
þótt nóg um örlætið og
spurt bónda sinn hví hann
hefði ekki gefið hestinn
líka. Hafi þá stiftamtmað-
ur hlaupið út og kallað til
mannsins: „Maturinn er frá
mjer, en konan mín segir,
að þú megir líka eiga hest-
inn.“
Eftir það hafði frú Sig-
ríður aldrei amast við ör-
læti bónda síns, enda hjelst
það í fari hans til dauða-
dags.
Þeir erlendir gestir, sem
eitthvert mannsmót var að, tóku
það sem sjálfsagðan hlut að
heimsækja Ólaf Stefánsson í
Viðey; rómuðu þeir gestrisni
hans og höfðingsskap. I ferða-
bókum má lesa lýsingar á við-
tökum í Viðey og er sannast
sagna, að þar var höfuðstaður
þjóðarinnar þá í augum er-
lendra vísindamanna og höfð-
ingja.
Óöal Stephen-
senanna
Það þótti eðlilegast af öllu á
þessari tíð, að nokkur festa væri
í stéttaskiptingunni og sonur
tæki við af föður; hvort heldur
það var embætti eða ættaróðal,
nema hvorttveggja væri. Nú
gerðist það, sem ekki gat orðið
eftir Skúla Magnússon, að sonur
Ólafs stiftamtmanns tók þar við
ríki: Magnús Stephensen dóm-
stjóri og merkasti maður sinnar
samtíðar á margan hátt. Titill
Magnúsar var raunar: „Kon-
unglegrar hátignar jústitsráð og
jústitiarius í þeim konunglega
íslenska landsyfirrétti11. Þar að
auki var hann oft kallaður
Magnús konferenzráð.
En Magnús Stephensen var
einnig og ekki síður einlægur
hugsjónamaður. Trúlega stóð
hann föður sínum framar að
ýmsu leyti, til dæmis að gáfum
og lærdómi, að ekki sé talað um
eldlegan umbótahug. Mitt í
verzlunar- og veraldarvafstri og
Jörundarmálum hundadagakon-
ungs, var „upplýsing lands-
manna“ hugsjón hans. I því
skyni var stofnað til „Hins kon-
unglega íslenska landsuppfræð-
ingarfélags", sem hvíldi á Magn-
úsi og þótti hann þar sem víðar
„höfði hærri en lýðurinn“. Hitt
var þó víst orða sannast, sem
um hann var ritað á 100. ártíð-
ardegi hans, að „fáum af forvíg-
ismönnum sínum hafi þjóðin
unnað minna fyr og síðar“.
Um búskap Magnúsar í Viðey
er fátt kunnugt annað en það, að
hann þótti sitja jörðina með
prýði. Á fardögum 1812 fékk
hann Viðey til ábúðar, en líkaði
miður að vera landseti. Eftir
talsverða tregðu fékk hann Við-
ey til kaups fjórum árum síðar
og var Viðey síðan í eigu niðja
Magnúsar allt fram til 1903.
Prentsmiðja!
hnappagatið
Viðey eignaðist eina viðbót-
arrós í hnappagatið í tíð Magn-
úsar Stephensen sem var
prentsmiðjan. Ekki vitum við
nú, hvernig þar var innanstokks,
en samkvæmt teikningu sem til
er af prentsmiðjuhúsinu, hefur
það verið ofur venjulegur torf-
kofi með einni viðarklæddri
burst og þremur smárúðóttum
gluggum. Prentsmiðjan stóð aft-
an við Viðeyjarstofu.
Forsaga málsins var sú, að
Magnús bjó áður á Leirá og stóð
þá fyrir því, að þar voru samein-
aðar prentsmiðjurnar á Hólum
og í Hrappsey. Þessi nýja og
sameinaða prentsmiðja Lær-
dómslistafélagsins var fyrst í
Leirárgörðum og síðan á Beiti-
stöðum, unz Magnús flutti hana
með sér til Viðeyjar. Á teikning-
unni má sjá þrjá örlitla kvist-
glugga á þaki og báru þeir birtu
í bókbandsstofuna, sem var á
loftinu. I aldarfjórðung, eða til
1844 var þessi einasta prent-
smiðja landsins þarna til húsa,
unz hún var flutt til Reykjavík-
ur vegna endurreisnar Alþingis.
Konferenzráðið andaðist í
Viðey 17. marz 1833.
Framhald í næsta blaði