Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.1983, Blaðsíða 16

I
Krossgáta
Lesbókar
Morgunblaðsins
Lausn
á síðustu krossgátu
fTT f . , íriruA ÖAtACA' HÁ® Ró
y--' m ma t -> E> ’A T A R 'l 4* H o F N
" '. J T 1 £ R 1 L Ftall flLFA* e 5 T A 5vik Lofas L Æ
'h Kdóri \Jío weiNrtt 1 N N fi«A»lL SOMfTI V t K A' F R \ £>
Haf- (xOL A Ú T R N A V£«K- au1. SKVCO AK R. E K U R HLTÓMI BTO’ D n I
FÍFL- M r R ú £> A R N 1 R R A M M T • <d« 0*
yfT 4 A A N- FVRR MtLT- . ’A í> U K MKUIL N 'o A JELUR þvrt u
SAtO- teni;- E F JllTN- -AR R D F N A R Stiak M)VIÐ H 'lL’AT Kusk T R D Ck
U m i F 5 £FA HLJÓM R 'o A k íía StfoTT H A L A K ú
Ð »WKKJ« fvOA R > N A R N R H rj>i ’o £> 1 R KcMHST Full
El Hí> A T 'o M R FliMR /V L 1 R S'JÍLL- U«lUN N*S)I 1 £> A N
'~T> R Ú HÁVAÐI Aula ú N Ý R SSl PVCTT- “« N b T K«*rA Ó«IA K R ’A
HLT- bí>A« 3 L ítani* ’A A RfeTT KlfAÐ 5 A T T trAO/r, 'o ú A Ewd- INA D
ilMi- KVR. rz K i N u K U S A ICN- AÐA«- MMUÍ 5 \ •£) U R
5 8ÚM.R R A Ð 1 R u R T U N A om F 1 P N
jj á Á Ú •’ . TxU^ 0L» ■kiM5N’S- ■NÁFdS tm- HLT. ■ ■ ■ trtlR NHHMmcnKik'A
ÞTcma
FLTót
Ksr't TtKósAár / m- l/*v HRÓP5- PE fi- INWR. uR
aul- At~SA 5TREW? KvCN- d-ýR YONDR- AR
N t MLÐ TÖLU
r ÖSVCUNDt MTÚka
St),\iar- Dr'Rie Lorih\
HTÁ- KÞH- 11« NA? DREIFA 3>Bl*í
IfROPP- IÐ M?ÁL- AOI
F£R- 1 Ll SvELL- URINlN úAMíiA 3 eins KÁTUf? Kvkrd
mi- 1R. K\\Ys\l 1APA£>I MVKINI Duú- LEáuR
£ Nö- úofi PÁÚTIÐ 5tÁ UM
riSbT- UÞÓ LAND
ÍAfN Tv£l« EINS 5TR'i£> V/ítlaR. elsk,- AÐ\R 5KEL- /N
|5V|Pf\Ð + JEVtt . PÍPUNA Tala
ISH- FÖT ÍÍE/NIR
HflNCi' le^
J=±L HwsdPr. elska DAN 5 TÓK
£EIÐ 5eita HLT.
Cleþi 1 -V l£DL| 4 MlNH- IST A Haf
■KLUVtK- |AM + |M£MN -
Um íslenzkan
listvefnað
fyrr á öldum
Frh. af bls. 3.
Svíar nefna dukagáng, en er þó
frábrugöinn honum í því hvern-
ig munsturbandinu er brugðið
um uppistöðuþræðina. Kann
munurinn að stafa af því að þeg-
ar glitað var í vefstaðnum — og
síðar einnig í vefstóli hér á landi
— sneri rétthverfan að vefaran-
um, en við dukagángsvefnað
snýr hún frá honum. Textíla,
glitaðra eða með glit, er getið í
heimildum þegar á 14. öld, en
ekki er kunnugt um glitvefnað
svo öruggt sé fyrr en á seinni
hluta 18. aldar, þótt hins vegar
sé til dæmi um orðið glitsaumur
þegar fyrir miðja 16. öld. Við
glitvefnað í vefstað voru notuð
tvö hafaldasköft, einskeftuskaft
og munsturskaft, sem nefnt var
glitskaft. Glitvefnað má finna á
sessuborðum og rúmábreiðum
— sjá til dæmis mynd af
ábreiðu Jóns Sigurðssonar á ís-
lenska fimmhundruð króna seðl-
inum — en algengastur er hann
á söðuláklæðum kvenna sem
notuð voru fram eftir síðustu
öld. Er hann ævinlega á svörtum
grunni, en munstrið margvís-
lega litt oftast nær. Munstrin i
16
glitvefnaði eru reitamunstur,
nær undantekningalaust rósa-
uppdrættir sem yfirleitt eru
tvískiptir þvert yfir mitt klæðið
og þá samhverfir. Oft er nafn
eiganda eða fangamark og ártal
á klæðinu. Ull er ávallt bæði í
grunni og munstri, og er að sjá
sem nokkuð hafi tíðkast að nota
útlent garn í munsturband.
Salúnsvefnaöur
Salúnsvefnaðar mun fyrst
vera getið á fyrri hluta 18. aldar,
en orðið salún má í íslenskum
heimildum rekja aftur til önd-
verðrar 14. aldar, oftast í
merkingunni rúmábreiða svo
sem verið hefur fram á þennan
dag. Ekki verður þó sagt hvort
salún hafi frá upphafi eða hve
lengi verið með þeirri gerð sem
enn er við það kennt og fram
kemur í handritinu úr Viðey.
Munstrið í salúnsvefnaði bygg-
ist á hinni svonefndu salúnsrós,
en hægt er að vefa af því marg-
vísleg afbrigði. Þrjú hafalda-
sköft voru höfð við vefnaðinn í
vefstað, einskeftuskaft og tvö
munstursköft. Salúnsábreiður
voru ýmist bekkjóttar með ein-
skeftubekkjum og salúnsbekkj-
um á víxl, eða símunstraðar;
mun fyrri gerðin vera talin
eldri. Salúnin voru yfirleitt með
dökkum grunni eins og glit-
áklæðin, og yfirbandið með
margvíslegum litum. I þau var
oftast nær höfð ull eingöngu, en
eftir að bómullartvistur fór að
flytjast til landsins til vefnaðar
á síðustu öld var hann þó stund-
um hafður í grunnvefnaðinn, en
ævinlega ullarband í yfirbandið.
Krossvefnaður
Krossvefnaður er mun fágæt-
ari en glit og salún, enda sein-
unninn. Líklegt má telja að séra
Stefán Ólafsson, skáld í Valla-
nesi (d. 1688), eigi við krossvefn-
að þegar hann yrkir um áklæða-
vefnað þriggja dætra sinna; þó
kann einnig að vera um glitvefn-
að að ræða:
Vefur þessi vandofinn
vekur list með þrem systrum,
þær ríða við rönd áklæðis
rósabekk í dagsljósi;
mætast henkur marglitar,
mynduð sporin vel binda;
þeim ægir, að auk sextíu
ein er í staðnum hleina.
Elstu þekktu heimildir að
öðru leyti, frá fyrri hluta 18.
aldar, benda til að krossvefnað-
ur hafi upprunalega verið
nefndur krosssaumsvefnaður,
enda er allur íslenskur vefnaður
af þessu tagi sem varðveist hef-
ur unninn eftir reitamunstrum,
þ.e. krosssaumsmunstrum. Af
því kann hann að hafa hlotið
nafnið, er síðar hafi styst í með-
förum. Krossvefnaður er ein-
skeftuvefnaður, áþekkur brek-
ánsvefnaði að því leyti að ívafið
hylur uppistöðuna, en seinlegt
er að vefa hann sem fyrr segir,
því að bregða verður öllu ívafi í
skilin með fingrunum eftir því
sem munstrið segir til um.
Krossvefnaður var hafður í
sessuborð og rúmábreiður.
Munstrin voru með ýmsu móti,
bæði flatarmunstur og bekkir,
og enn fremur stakstæð blóma-
munstur, eitt eða fleiri saman í
ábreiðu. Þau voru að jafnaði
unnin með marglitu bandi, en
flest varðveittu krossvefnaðar-
klæðin eru með dökkbláum
grunni. Eru þau ýmist frá lokum
18. aldar, ofin í vefstað, eða frá
19. öld og þá ofin í vefstóli.
Hringavefnaður
Eins og áður er fram komið
hafa engar leifar varðveist af
hringavefnaði eins og honum er
lýst í handritinu úr Viðey, en af
fyrirsögninni þar er hægt að
gera sér glögga grein fyrir vefn-
aðargerðinni. Ofið var með fjór-
um sköftum, einskeftuskafti og
þremur munstursköftum, sem
er mesti fjöldi hafaldaskafta
sem vitað er um í vefstað og að-
eins í sambandi við þennan
vefnað. Eins og nafnið ber með
sér hefur munstrið myndað
nokkurs konar hringi. Sam-
kvæmt heimildinni var vefnað-
urinn hafður í rúm- og söðul-
brekán. Hlýtur munsturbandið
að hafa verið í öðrum lit en
grunnurinn og kynni jafnvel að
hafa verið með ýmsum litum
líkt og í salúni. Hringavefnaði
af þessu tagi virðist ekki vera
lýst annars staðar, ekki heldur í
íslenskum eða aðgengilegum
erlendum vefnaðarbókum, en
ekki hefur þó verið kannað til
hlítar hvort hann þekkist utan
íslands, enda er tiltölulega stutt
síðan honum var veitt eftirtekt.
Um aldur þessa vefnaðar hér
á landi verður ekki heldur sagt
með vissu. Frá hringofnum
brekánum er greint í heimildum
frá seinni hluta 17. og fyrri
hluta 18. aldar, og gæti þar sem
best hafa verið um þennan vefn-
að að ræða. Á 15. og 16. öld er
getið um hökul með hringum,
hringahökul og hringofna dúka
og handklæði, er höfðu, áður en
vitnaðist um hringavefnaðinn í
Viðeyjarhandritinu, sumpart
verið talin úr innfluttum dúk-
um, sumpart úr íslensku hringa-
vaðmáli. Nú hefur þriðji mögu-
leikinn bæst við og verður seint
úr skorið. Ennfremur verður að
nefna að á seinni hluta 14. aldar
eru í máldögum fjögurra kirkna
skráð tjöld með ferskeftu eða
ferskeftur. Virðist liggja í aug-
um uppi að dúkar þessir hafa
verið með fjórskeftum vefnaði;
hvort hann hefur verið sá sami
fjórskefti og kenna má við Viðey
á seinni hluta 18. aldar er óvíst,
en ekki útlokað.
Niðurlag í næsta blaði.