Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.1983, Blaðsíða 12

Nokkur aðskota-
orð í íslensku
Sigurður Skúlason magister tók saman. Þessi
þáttur er síðastur í röðinni.
SEKKÍNA, ítölsk og tyrknesk gullmynt, svip-
uð dúkati að gildi (OM). Hún heitir zeccino á
ítölsku. Það orð er komið af zecca, nafni
myntsláttustaðarins í Feneyjum. Orðið sikka
í arabísku merkir: mynt. D. zechin. Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1841 (OH).
SEÓLÍT, geislasteinn, zeolít (OM). Oröið er
komið af zeein (sjóða) + lit í grísku. Fr. zéol-
ithe og zéolite, e. og d. zeolit. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1943 (OH).
SINK, frumefni, hvítur málmur (Zn), til margs
konar nota (OM). Fr. og e. zinc, þ. Zink, d.
zink. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1794 (OH).
SINNÓBER, fagurrauð steintegund, sam-
band kvikasilfurs og brennisteins, hráefni til
kvikasilfursvinnslu (OM). Orðið er aettað úr
persnesku. Gr. kinnabari, lat. cinnabaris, þ.
Zinnober, d. zinnober og cinnober. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1968 (OH).
SÍONISMI, sú stefna aö sameina alla Gyö-
inga til landnáms í ísrael (Palestínu) (OM).
Orðið er myndað af heiti borgarinnar Zion.
Fr. sionisme, e. Zionism7~t>r Zionismus, d.
sionisme og Zionisme. Dönsku orðmyndirn-
ar benda til franskra og þýskra áhrifa. Ekki
er mér kunnugt um aldur þessa orðs í ís-
lensku, en orðmyndin síonisti finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1968 (OH).
ETER, vatnstær, eitraður vökvi sem mynd-
ast við áhrif sýru á alkóhól (OM). Þ. Áther, d.
æter. Ekki veit ég um aldur þessa orðs í
íslensku, en ég heyrði það af vörum læknis á
öðrum tug aldarinnar.
TÖFFARI, harðjaxl, náungi sem getur verið
erfiður viðfangs. Oröiö er komiö af lo. tough
í ensku sem merkir m.a.: erfiöur viöfangs.
Þetta er ungt aðskotaorð í íslensku, en heyr-
ist einatt í talmáli, einkum ungs fólks. Ekki er
mér kunnugt um aldur þess. Lo. töff finnst
hins vegar í ísl. ritmáli frá árinu 1901 (OH).
Úr hinu fróölega riti Guðsteins Þengils-
sonar læknis: Læknisfræði í ritrööinni: Al-
fræði Menningarsjóðs, Rv. 1978 hef ég leyft
mér að velja fáein orö. Birti ég þau hér í
stafrófsröð ásamt skýringum höfundar,
merktum G.Þ., en reyni síðan aö rekja feril
þeirra að vanda.
ANTABUS, lífrænt efni, sem nú er þekktast
af notkun þess í baráttunni gegn ofdrykkju
(G.Þ.). Orðiö er komið af ant sem merkir:
gegn og er stytting á anti og abus sem er
stytting á abusus er merkir: misnotkun.
Þetta latínska orð varð antabus í dönsku.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1968 (OH).
ARNIKA, lyf unnið úr vissri plöntutegund
(arnica montana) sem vex í Evrópu og vest-
urfylkjum Bandaríkjanna (G.Þ.). Af þessu
sést að lyfið heitir eftir þessari hálendisjurt.
D. arnika. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1884
(OH).
ARSENIK, egl. frumefni úr hópi málmleys-
ingja ... (G.Þ.). Orðið er komið af arsenikon
í grísku. Lat. arsenicum, þ. Arsenik, d. ars-
enik. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1783 (OH).
ASPIRÍN, hvítt duft úr örsmáum krystöllum,
sem í 3 aldarfjóröunga hefur haldið sæti sínu
sem grundvallarlyf gegn liöagigt (G.Þ.). Orð-
ið er komið af so. aspirare í latínu sem
merkir: anda og táknar að menn geta átt
auöveldara meö öndun ef þeir neyta þessa
lyfs. Þ. Aspirin, d. aspirin. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1920 (OH).
GEN, erfðaberar, sem raðast margir saman
í litninguna í frumkjarnanum (G.Þ.). Orðið er
ættað úr grísku þar sem genos merkir: ætt
og genes merkir: kominn af vissri tegund. D.
gen. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1935 (OH).
GLOBÚLÍN, flokkur eggjahvítuefna, sem eru
óuppleysanleg í fersku vatni, en leysast upp
í veikri saltupplausn (G.Þ.). Orðið er komið
af globulus í latínu sem merkir: lítil kúla + in.
D. globulin. Ekki er mér kunnugt um aldur
þessa orös í íslensku.
HISTAMÍN, efni sem myndast í líkömum
dýra og plantna, bæði í svokölluðum mast-
formum, sem eru sérstakar bandvefsfrumur,
og víðar, t.d. í magaslímhúð (G.Þ.). Orðiö er
komið af histos í grísku sem merkir: vefur +
amin. D. histamin. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1968 (OH).
INDÍKASJÓN, indicatio, aöstæöur, sem
gera það æskilegt eða nauösynlegt, aö til-
tekinni meðferð sé beit gegn vissum sjúk-
dómi (G.Þ.). Orðið er, eins og að framan
greinir, komið af indicatio í latínu og merkir
þar einatt: bending, yfirlýsing. Þ. Indikation,
d. indikation. Ekki er mér kunnugt um aldur
þessa orös í íslensku.
INFÚSJÓN, infusio, veita, innveita, stungu-
veita, hægt rennsli vökva inn í líkamann,
venjulega um æð, en stundum undir húó eöa
inn í endaþarm (G.Þ.). Orðiö er komiö af
infusio í latínu. D. infusion. Það finnst í sam-
setningum í ísl. ritmáli frá árinu 1858 (OH).
KÓMA, djúpt meðvitundarleysi með þungum
andardrætti (G.Þ.). Oröið er komiö af koma
í grisku sem merkir: djúpur svefn. D. coma.
Þetta orö heyrði ég í talmáli ólæknisfróðra
íslendinga fyrir 16 árum.
MORFÍN, lýtingur (alkalóið) úr ópíumflokkn-
um (G.Þ.). Orðiö er myndaö af heiti gríska
svefnguðsins Morfeus, en það er komið af
morfe sem merkir: lögun, vera sem er skynj-
uö í draumi. Fr. morphine, þ. Morphium, d.
morfin. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1889
(OM).
Hér lýkur að sinni þessum greinaflokki
mínum um aðskotaorö í íslensku sem birst
hefur í Lesbók að undanförnu, en árið 1978
birti ég hér 5 greinar um sama efni. Að söfn-
un þessara orða hef ég unnið um alllangt
skeiö og er ætlunin aö sinna því starfi með-
an mér endist þrek til.
Vegna fjarvista minna hefur stundum orð-
iö aö setja allmargar greinar í einu. Við þaö
hefur stafrófsröð orðanna hnikast öllu meir
til en ég gerði í upphafi ráð fyrir. Þrátt fyrir
ágæt vinnubrögð og vandvirkni í prent-
smiðju blaðsins hef ég rekist á fáeinar
prentvillur eins og þegar í klausunni um KRJÁ-
LÍN stendur: harpixolue í staö: harpixolíu. í
klausu um orðið LEXÍA hefur prentast: lect-
ico, en á að vera: lectio. Á þessu eru lesend-
ur beönir afsökunar. Aftan af frásögninni um
orðið LÚPÍNA (sjá 23. grein frá 7. nóv. 1981)
féll niður hálf önnur lína. Frásögnin um þetta
orö var því endurprentuö í upphafi 24. grein-
ar sem birtist 5. des. 1981.
Ég þakka ritstjórn og starfsfólki Lesbókar
ánægjulegt samstarf. Einnig á ég þeim
þakkir að gjalda er miðlað hafa mér fróðleik,
svarað fyrirspurnum mínum greiölega eöa
örvaö mig til starfs. Nefni ég í því sambandi
fyrst og fremst starfsmenn Oröabókar Há-
skóla íslands. Ég minnist einnig margra
manna sem ýmist hafa skrifað mér eða rætt
við mig um þessa oröasöfnun mína. Mér
hefur lengi verið kunnugt um almennan
áhuga íslendinga á ýmiss konar þjóölegum
fróðleik, svo sem sagnfræði og bókmennt-
um. Hitt vissi ég ekki fyrr en 1978 hve geysi-
mikill og almennur áhugi er hér á oröum af
þessu tagi og útskýringum á uppruna þeirra.
Sú staöreynd hefur orðiö mér gleöiefni.
Sigurður Skúlason
12
Lausnir á
verðlaunagátum
'X “W mm ■ • U,N
í r 'o L ,4 s V £ / N « N £ J> \,f. r L' N A £ i
jl A F A R A s 'o M 1 R f A L A R ©
F R u M A N .Kfll T A T A (/< •R A Ll p V R í> i N
N 'l s K u v . A U R 1 M N U L L K A N l
W4M
?r," 'o 5 K A S T Nl A ú N A L A T A N N
•& L A f> K A N KtÍ«uv F 1 N N .... A R 1 ír«v«r K u
-R Ú KT- A ToV K Æ S A jAUtCA 1 N i — UK N i F N A R R i
DV« o r u R 3 U R K N A A r 6 H H U- V o K A £>
»{«K |n«i T A N a l R O S T A N K 1 'o 3 O R 1 N N A
> ÍKXP ó E f> l L I. ÍSSr A N D R '1 K u R r' 5 K R A U V
H 'A 1 Sr0«„« N ’O T A L L A A R 'A r A ' N 1
H N U s L A R i„ftr R A S 1 R i N U N N
—r- > T A ÓÞoík- N px- J) W’ A J> A M 21*“* N Ú L L NflOuK 'A T A N
F ITA »»■«« V A R A L I r U R Sfe A a N S FÁT<tK L Æ R A S,V., A
ÞoLfl u M £ R A 'A N A ‘ ■ -• SKakki B 1 £> E s '/ 5 A R TAIA N y
rrsiM M O R F £ 1 Þour F R í Æ) U R 1 N N iB, A s K A
.V ■R 'o a T R 1 s S A F R H A A 6, up K E 1 M
Æ K X 'o A Ek N E 1 N 4 A - F u L L R 1 A
Fr Nl A A D R A N 1 ulT' vi) •frrl* 5 K A © 1 w A R F 1
IVOfJD íbr«K>- 1 L L i U F A á N A A R T úW r b F £ £>
Ú H R £ T r* L A A L A K A R R 1
T y R K H 'o A N A ►rru* E F A £> ! R 1 Ð /V
fc.K-T' r A L E N T A # M A n 5 A á 1 «K< A L U K T (V N
|RfC.k iá R V TFrSr A R á S T R £ N á U R 6 n A L A rH
T f«»ir A F L L 'A r $ L A R £ F I K <.'■ SK9AU r 1 N A
U N 4 L 1 'N ú U K WW' Ó A U R A 'ZiL. y L 4 (? A N i
K "A N A R A ú A F 'A A R u R R A py- u, N 4 r’ 1?
1 S U F L U á u 'E L tí !.. s £ N LOHL s N A R A
ír,* 3 N Æ J> h b £> A L S A |r' Ý 1 £> A L L STuit R b R
VERÐLAUNA-
KROSSGATA
Dregið var um verðlaunin, og þau hlutu: Kr. 2.000.-: Helga Steinars-
dóttir, Hvoli, Saurbæ, Dalasýslu.
Kr. 1.500.-: Bergþór Jóhannsson, Hringbraut 48, Reykjavík.
Kr. 1.000.-: Stefanía Halldórsdóttir, Úthaga 11, Selfossi.
Ráðningin er því: Gerum við íslendingar okkur Ijóst að verðbólgan
keyrir allt í strand áður en varir verði ei endi bundinn á það hálfkák, er
til þessa hefur ráðið ferðinni.
Dregið var um verðlaunin, og þau hlutu:
Kr. 2.000.-: Tryggvi Þorsteinsson, Hjallalandi 29, Reykjavík.
Kr. 1.500.-: Marta Sigtryggsdóttir, Smáragrund 7, Sauðárkróki.
Kr. 1.000.-: Kristinn Finnsson, Hamragerði 29, Akureyri.