Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1982, Blaðsíða 16

Krossgáta
Lesbókar
Morgunblaðsins
Lausn
á síðustu krossgátu
- P, HeiL- AA flmor ÍTAFLA Snn. MTotk-i u«- AtU«f JAM- TCHC- IM6. ÍU»ÍT *V*I« KANAI VA» A \
'7Í -♦ S T e V T 1 R -t* H N £ F A
;; Fitl K >1 F L*,V- iVjjTV K L T A FVAlA o F A R
- i- X>vR ÓFKlfiA ú R A K 7k77T <Si*o- A«l L 'o M A R ÍAK1- Hllif AR Ck N
SlVffrr e F L T H R 'o vc U M ÍSMÚ s P o N Ck
i L T A R LflT vva'PI Kf-lfli* s A ti’t Á yMMD 1 í> N A tHDlNL AfLA A R
kL- umou rúvun N r 'o R. A F 'o r U R Á1ÖtT- UR A Lfrri F R '1
Vfí0« tK* 1 N b T KVÍ*<- tffifc MIDI U R T A N ítOK e A> J> 1 ÓM'or- Ltcr ve«C N7
ÞKIP V r A S K A T R A P p A HJÁIP- 5 o S
fcllLO 'A T mu ■ ■r* 1 Ð B IT- INN L icrun A K K MECK- RA
.1] SkíÍk E y Ð 1 E y Dvel- U R U N l R S'AR 'ÍEUll A u N)
L y (k 1 Hesta K L 'A K A Mynmi 'o s ?UCLA RWK R Æ
ÓKVlV IMN U Ck. A L A U < Ubt- pluO-iA ifr, 1 U L u N A Burt T
VíL 0, A u L !lir« R o F N A SíLLr IR. M M R A R
V'Í.FR- AR u R R A R FRKfe ARt K E N N A R I F A
Fjall- &LEIKTA Fæðr amd-B varp-m i ^ oa f’RÁTTA sr co| iS I 111 HlTón Í-ITAR DiIFlJa 1 !!» ■ Hress- AR Kftssi KÉMUR fram Ménn
MÝRl
$6- N C. - Pö - BtL- famúa- m<\rk HLRup AO'AM - MÐUR
1 1 ÍTH- £N4,- 1 R IaÍiíAB ÍTRflUM* \cöyru»qn 1
l KLAUF- O ýR JKV«NI y>Pi taP PAKVC- 1 M M ÁHald VflBAR fÆRi Lít/nij ÍT/hlc.
3ma TIL ToMA DJöf- U LL
LfÐTA FJÖK- LG Y5I
Kk- rn - LoT- UI?N AR }a fna WÆRR 'A HAT
óá(?Ð- UR 5ÆLA kenrir
SmelU' Uft DÝR
DiL- UR FISKUR 6lðu PoROA
B irta þ>VAt>- UR
&RAF- 1 £> ANS bja’lki ENfi' I K) Q YARíi- ANO|
FRLSK- UR R'ATA 8l'dE>- SMíiA m í M 'l SK
Kt/í SL ÉVRfc ?U
> *. —> n
\ION ÆPIR
§£lt\ FUCL- 1 NN HoRN* Hl MNA 1 SKoR- bv’R.
Kuík iAK-
r/EL- 1R 'foMN
INNI- l_o K- AR ElNlR 5ÉR Hu5- •DýR
Nokkur aðskotaorð
í íslensku
Siguröur Skúlason magister tók saman
SANKTI, heilagur (OM). Oröiö er komiö af
lo. sanctus í latínu sem merkir: heilagur.
Það er oft sett framan viö nöfn helgra
manna. í ítölsku og spænsku: san sem er
stytting úr santo. Þ. og d. sankt, e. saint.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1661 (OH).
SANDALI, ilskór (OM). Oröið er ættaö úr
persnesku, varö sandalon í grísku og sand-
alium í latínu. Þ. Sandale, d. og e. sandal.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1938 (OH). Ég
minnist þessa orös í talmáli okkar frá 2. tug
aldarinnar.
SANÍTAS, heilsa. Oröiö er komið af sanitas
í latínu sem merkir: heilsa og myndaö er af
lo. sanus, heilbrigður. Þ. Sanitát, d. sanitet,
e. sanity og merkir þar: andleg heilbrigöi.
íslendingum hefur oröiö þetta aðskotaorö
býsna munntamt því aö þaö er heiti á þjóö-
kunnri gosdrykkja- og aldinsafagerö sem
rekin hefur veriö í Reykjavík siöan snemma
á þessari öld.
SANTOS, kaffitegund, heitin eftir hinni
kunnu hafnarborg Santos í Brasilíu. Þetta
er aö sjálfsögðu ungt orö i íslensku.
SARDÍNA, fiskur af síldaættkvísl (OM).
Orðiö er komiö af sardina í latínu sem er
komið af sarda er merkir: síld. Fr. og e.
sardine, þ. Sardine, d. sardin. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1878 (OH).
SARKÓMA, SARKMEIN, illkynjaö band-
vefsæxli (OM). E. sarcoma, d. sarkom.
Oröiö sarkóma finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1924 og sarkmein frá 1963 (OH). Ungur
heyrði ég orðmyndina sarkóm i talmáli.
SÁPA, efni úr feitisýrum og natríumlút eöa
kalílút til þvotta og hreinsunar (OM). Orðið
er sennilega komið af sápe í engilsaxn-
esku. E. soap, þ. Seife, d. sæbe. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1555 (OH).
SARÍ, indverskur kvenklæönaöur, nokk-
urra (fimm) metra langur dúkur vafinn um
líkamann (OM). Oröiö er, eins og ætla má,
komið úr indversku. D. sari. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1962 (OH).
SEBRAHESTUR, villtur hestur i Afríku, Ijós
á litinn meö dökkum röndum. Fyrri hluti
orösins, zebra, en þannig er þaö ritaö á
erlendum málum, er afrískt. E. og d. zebra,
þ. Zebra. Oröiö heyröi ég oft í bernsku, en
ekki veit ég um aldur þess í ísl. ritmáli.
Samsetta no. sebradýr finnst þar frá árinu
1889 (OH).
SEMENT, steinlím, gráleitt duft, ýmis efna-
sambönd af kalki, kísli o.fl., notuö í stein-
steyþu (OM). Oröiö er komiö af caement-
um (eldri orðmynd caedimentum) í latínu
sem merkir: höggvinn, óunninn steinn. Þ.
Zement, d. og e. cement. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1825 (OH).
SENSOR, prófdómari; ritskoöari, ritvörður.
Orðiö er komiö óbreytt úr latínu, merkir
þar m.a.: strangur dómari, gagnrýnandi og
er komið af so. censere sem merkir: dæma
um Þ. Zensor, d. og e. censor. Orðið er
vafalaust allgamalt meðal læröra manna
hérlendis.
SENTÍ-, forliöur samsetninga í metrakerf-
inu (táknaöur c), einn hundraöasti hluti:
cm = sentímetri, 100 cm = 1 m (OM).
Þessi forliður er kominn af latínska oröinu
centum sem merkir: hundraö Þ. zenti, d. og
e. centi. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1852,
en fer aö sjást þar allvíða upp úr aldamót-
unum 1900 (OH).
SENTRUM, miödepill hrings, miöpunktur
o.fl. Þetta orö er komið af kentron í grísku
sem merkir m.a.: oddur, miðdepill. Lat.
centrum, þ. Zentrum, d. centrum, e. centr-
um og centre. Ekki er mér kunnugt um
aldur þessa orös í íslensku.
SERIMONÍA, viöhöfn, viðhafnarsiöur, há-
tíðahald (OM). Orðiö er komiö af caeri-
monia í latínu sem merkir: helgiathöfn. Þ.
Zeremonie, d. ceremoni, e. ceremony.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1584, stafsett
Ceremoniur (OH).
SJARMI, þokki, glæsibragur, óvitaöur
hæfileiki til aö laða aöra aö sér (OM). Þetta
orö er, þótt undarlegt kunni aö virðast,
komiö af latínska oröinu carmen sem
merkir: töfraljóö, unaössöngur. Þaö barst
um frönsku til Noröurlanda. Af sjarmi er
myndað no. sjarmör sem merkir: töfrari,
kvennagull og so. sjarmera sem merkir:
heilla, töfra, hrífa. Sennilega eru þau orð
litlu yngri en oröiö sjarmi í íslensku. — Þ.
Scharm, d. charme, e. charm. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1859 (OH).
SKATTHOL, e.k. kommóöa meö skáloki
(dragloki) yfir, sem leggja má niöur, eöa
plötu, sem dregin er út, oft meö skáp ofan
á (OM). Oröiö er komiö af castula í miö-
aldalatínu. it. scatola, þ. Schatulle, d. chat-
ol. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1846 (OH).
TÉKKI, ávísun, ávísunarform (OM). Oröiö
mun vera komið af sakk í arabísku og
merkir þar: samkomulag. Fr. cheque, e.
cheque og check, þ. Scheck, d. check.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1901 (OH).
SÚKKULAÐI, sérstakt sælgæti, unnið úr
aldinum kakótrésins; (einnig) drykkur úr
suöusúkkulaöi (OM). Oröiö er komið af
chocolatl í mexíkönsku. Þaöan barst það til
Spánar og varö þar chocolate. Fr. choco-
lat, e. chocolate, þ. Schokolade, d. choko-
lade. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1800,
stafsett Súkkulade (OH).
SÍGAR, vindill. Oröiö mun hafa borist til
Evrópu úr indianamáli. Þaö varöcigarro í
spænsku. Fr. cigare, e. og d. cigar, þ. Zig-
arre. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1843 (OH).
SÍGARETTA, vindlingur, fínskorið tóbak í
mjóum, sívölum pappírshólk (OM). Orðiö er
smækkunarmynd af sígar, vindill. Fr. cigar-
ette, e. cigarette, þ. Zigarette, d. cigaret.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1878, stafsett
sigaretta (OH).
SIRKILL, hringfari, tæki til aö teikna hring
meö, hringur (OM). Oröiö er komiö af circ-
us í latínu og merkir þar m.a.: hringur. Þ.
Zirkel, d. cirkel, e. circle. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1644 (OH).
SÍTAT, tilvitnun, tilvísun. Orðiö er komiö af
citatum í latínu sem er Ih. þt. af so. citare
sem merkir: kalla á, leiöa í Ijós, Þ. Zitat, d.
citat, e. citation. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1888 (OH).
SÍTAR, strengjahljóöfæri, hálslaust meö
flötum hljómbotni og fimm aöalstrengjum
(OM). Orðið er komiö af kithara í grísku.
Lat. cithara, e. zither, þ. Zither, d. citer og
citar. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1844
(OH).,
SITRONA, avöxtur sitronutrésins, skærgul-
ur á lit (OM). Oröiö er komið af citrus í
latínu. Fr. citron, e. og d. citron, þ. Zitrone.
Finnst í ísl. rit'máli frá árinu 1692 (OH).
KONSERT, hljómleikar o.fl. (OM). Oröið er
komiö af concerto í ítölsku. Þ. Konzert, fr.
concert, e. concert, d. koncert. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1790 (OH).
SKÁTI, félagi í sérstökum alþjóöafélags-
skap unglinga sem leggur áherslu á aö
kenna félögum sínum aö bjarga sér sjálfir
(OM). Oröiö er komið af scout í ensku. Þaö
er skylt so. escoute í fornfrönsku sem kom-
ið er af so. auscultare í latínu, en það
merkir: hlusta. Skátafélagsskapurinn var
stofnaöur af Englendingnum Baden-Powell
árið 1908 og varð til hér á landi áriö 1912.
Segir það til um aldur þessa vinsæla orös í
íslensku.
Leiðrétting
Þau mistök uröu aö höfundarnafn viö
minningarljóö um Jón Jönsson listmálara,
sem birtist í Lesbók 7. ág. síöastliöinn, féll
niður. Höfundur Ijóösins er Lilja S. Krist-
jánsdóttir. Er beðist velviröingar á þessu.
l'tl'cfandi: ll.f. Anakur. Rt‘>kja\fk
Kramkx Haraldur Strinsson
Rilsljórar: IVlallhfas Johannossfn
S|> rinir (iunnarsson
Rilslj.fllr.: (■ fsli SÍKUrðsson
Rilsljórn: Aðalslræli 6. Sfmi 10100
16