Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1982, Blaðsíða 12

ÞÆTTIR
ÚR SÖGU
SAGNFRÆÐI
OG SÖGU-
RITUNAR
11
Eftir
Jón Þ. Þór
sagnfræðing
Á sama hátt og Heródótos
hefur verið kallaður „faðir
sagnfræðinnar", hefur annar
grískur sagnaritari, litlu yngri,
verið nefndur „faðir vísindalegr-
ar sagnfræði".
Þetta er Þúkydídes. Hann
fæddist í Aþenu um 460 f. Kr. og
var af auðugu höfðingjafólki
kominn. Faðir hans er sagður
hafa átt gullnámu í Þrakíu og
móðir hans var af þrakverskri
höfðingjaætt.
Þúkydídes skrifaði sögu Pel-
opsskagastríðsins. Það hófst ár-
ið 431 f. Kr. vegna deilna á milli
Korintumanna, sem voru banda-
menn Spartverja, og Korkyru-
búa, sem voru í bandalagi við
Aþeninga. Ekki leið á löngu uns
Aþeningar og Spartverjar dróg-
ust inn í átökin, sem þar með
urðu að blóðugri borgarastyrj-
öld, sem náði til alls Grikklands,
en flest borgríkin voru í banda-
lagi við annaðhvort stórveldið,
Aþenu eða Spörtu. Styrjöldin
varð langvinn, hún stóð fram til
ársins 404 f. Kr., eða í tuttugu og
sjö ár. Þegar á öðru ári stríðsins
urðu Aþeningar fyrir því áfalli
að drepsótt kom upp í borginni
og olli miklu mannfalli. Leiðtogi
Aþeninga, Períkles, lést af völd-
um plágunnar árið 429 f. Kr. og
sagan segir, að Þúkydídes hafi
verið hætt kominn. Og árið 413
f. Kr. urðu Aþeningar aftur
fyrir miklum hnekki er blómi
hers þeirra var þurrkaður út á
Sikiley.
Þúkydídes var þátttakandi í
styrjöldinni fyrstu árin, sem
hún stóð. Árið 424 var hann val-
inn til þess ásamt öðrum manni
að stýra herflota, sem sendur
var til Þrakíu og átti m.a. að
leysa borgina Amfípólis úr um-
sátri. Leiðangurinn mistókst og
þegar hann kom aftur heim til
Aþenu var Þúkydídes rekinn í
útlegð. Næstu tuttugu árin, eða
þar til styrjöldinni lauk, var
hann á stöðugu ferðalagi um
Peolopsskaga.
Rit Þúkydídesar um Pelops-
skagastríðið er í raun beint
framhald af Sögum Heródótos-
ar. Hann hefur frásögn sína með
yfirliti yfir gríska stjórnmála-
sögu á tímabilinu frá því Persa-
stríðum lauk og þar til átökin á
Pelopsskaga hófust, en megin-
viðfangsefni hans er lýsing á
átökum Aþeninga og Spart-
verja. I upphafi verksins kemst
hann svo að orði (ísl. þýð. Jónas-
ar Kristjánssonar):
12
„Þúkydídes frá Aþenu hefur
hér í samhengi lýst styrjöldinni
milli Pclopseyinga og Aþeninga
og skýrt frá því hvernig báðir
aðilar háðu hana. Hann hóf
verkið strax i upphafi stríðsins,
því aö hann þóttist viss um að
þctta mundi verða mikið stríð
og meiri frásagna vert en nokk-
ur annar ófriöur."
Eins og fram kemur í þessum
orðum Þúkydídesar hófst hann
handa um söguritunina þegar í
upphafi styrjaldarinnar. Hann
hélt eins konar dagbók um gang
ófriðarins frá einu tímabili til
annars, lýsir einstökum orrust-
um og bardögum af mikilli
nákvæmni, greinir frá staðhátt-
um og leitast við að sýna fram á
samhengi sögunnar, orsakir og
afleiðingar. Hann leggur mikla
áherslu á að skýra sem réttast
frá og lætur þess getið, hvort
hann hafi sjálfur orðið sjónar-
vottur að því sem hann segir
frá, eða hvort hann hafi frá-
sögnina eftir heimildamönnum,
er sjálfir hafi verið viðstaddir
og tekið þátt í atburðum. Þjóð-
sögum, véfrettum og hjátrúar-
sögnum hafnar hann.
Sem sagnfræðingur á Þúkyd-
ídes fátt sameiginlegt með
Heródótosi. Hinn síðarnefndi
var maður fjölfróður og skrifaði
alhliða menningarsögu. Hann
lagði megináherslu á að lýsa
fólki, daglegu lífi þess, siðum og
umhverfi, var oft gáskafullur í
framsetningu og óð úr einu í
annað. Þúkydídes var aftur á
móti strangur í framsetningu
sinni, þungur og oft allt að því
leiðinlegur. Hann hélt sig að
mestu við málefnið, styrjöldina
sjálfa, og var þá oft djúpskyggn
og bjó sýnilega yfir mikilli þekk-
ingu. Skemmtilegustu kaflarnir
í sögu hans eru þó þar sem hann
leyfir sér að lýsa einstökum
mönnum eða semur ræður, sem
hann leggur söguhetjum sínum í
munn.
Þess var áður getið, að Þúkyd:
ídes væri talinn faðir vísinda-
legrar sagnaritunar. Hann hef-
ur einnig verið nefndur upp-
hafsmaður kennisögunnar
(pragmatískrar sagnaritunar).
Hann leit svo á, að sagan endur-
tæki sig og því væri það hlut-
verk sagnaritarans, að reyna að
hafa áhrif á lesendur sína,
kenna þeim að varast víti fram-
tíðarinnar með því að efla skiln-
ing þeirra á hinu liðna. Sjálfur
lýsti hann verki sínu og mark-
miðum með eftirfarandi orðum
(ísl. þýð. Jónasar Kristjánsson-
ar):
„Heldur skyldu menn treysta
því að það sem ég segi sé
árangur af rannsóknum sem
byggðar eru á hinum traustustu
heimildagögnum, enda mun ég
hafa komist svo nærri sann-
leikanum sem krafist verður,
ekki síst ef þess er gætt að um
er að ræða löngu liðna tíma ...
Nú er frásögn mín laus við allt
þjóðsagnaefni, og mun það
hafa i för með sér að hún þyki
miður skemmtilcg. En ég er
ánægður ef hún telst nytsamleg
að dómi þeirra sem vilja öðlast
réttan skilning á því sem áður
hefur gerst, og nota það til
skilnings á því sem síðar mun
gerast samkvæmt venjulegum
gangi mannlífsins. Segja má að
AÞEMNGUR
verk mitt sé ekki samiö til aö
afla hylli nútíðar, heldur sé það
ætlað til nytsemdar á komandi
tímum.“
Þúkydídes var, eins og áður
sagði, af auðugu fólki kominn og
naut hinnar ágætustu menntun-
ar á unga aldri. Hann hafði náin
kynni af ýmsum þekktum heim-
spekingum sinnar tíðar, einkum
sófistum. Sjálfur leyfði hann sér
heimspekilegar vangaveltur um
lífið og tilveruna og þá ekki síst
þá atburði, sem öðrum fremur
mótuðu líf hans og starf, Pel-
opsskagastríðið. Sá lærdómur,
sem hann taldi að helst mætti
draga af styrjöldinni var, að það
að beita hervaldi væri hið sama
og að misbeita því. Undir þetta
ættu flestir að geta tekið.
Pelopsskagastríðinu lauk með
uppgjöf Aþeninga árið 404 f. Kr.
Þá lauk lýðræðisstjórn í Aþenu
en við tók fámennisstjórn að
spartverskum hætti. Hinir nýju
valdhafar áttu ekkert sökótt við
Þúkydídes og sneri hann nú
heim til ættborgar sinnar eftir
tveggja áratuga útlegð. Og þar
bjó hann uns hann kvaddi þenn-
an heim árið 396 f. Kr. Sumir
halda því fram, að hann hafi
verið drepinn á eitri, en um það
er flest óljóst.
Ulfur Ragnarsson
QUO
VADIS
Ung vildum við
lífinu lifa
ættjörð unna
og hörðum höndum vinna.
Styrk vildum við standa
karlmenn í drenglund
konur í blíðu
börn í bernsku
svo lengi sem gæfi Guð.
Viijum við nú
viljalaus fljóta
af sællífi sunduretin
og einmana ganga
íótrúrra málvina hópi?
Kjósum viðjörð
helryki hulda
og vansköpuð börn
fyrir vanrækslu okkar?