Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1982, Blaðsíða 6

Hvað
í veröldiimi
eraó?
hafði bæði í heimskreppunni
miklu og á styrjaldarárunum
verið haldið í svelti að því er
varðar fjármagn, tækjabúnað og
endingargóðar vörur handa al-
mennum kaupendum. Heilu
þjóðirnar þurftu einfaldlega að
birgja sig upp aftur“.
I>ýðingarmestu tímamótin í
efnahagslífinu á árunum eftir
stríð urðu ef til vill, þegar Sam-
tök olíuútflutningsrikja
(OPEC) fjórfölduðu olíuverðiö
á árunum 1973 til 1975. Verð-
bólgan, sem þá þegar hafði
nokkuð látið á sér kræla á
Vesturiöndum, tók nú að æða
stjórnlaust áfram. A 6. og 7.
áratugnum hafði verðlag
hækkað að meðaltali um þetta
2—3% á ári í iðnríkjunum. En
á árunum milli 1970 og 1980
snarhækkaði sú tala upp í 9%.
Árið 1980 var verðbólgan kom-
in upp í 13% í Bretlandi,
Bandaríkjunum, Frakklandi og
á Ítalíu.
Við og við hafa ríkisstjórnirn-
ar reynt að halda verðlaginu í
skefjum með því að draga úr
peningamagni í umferð. Árang-
urinn af þessum aðgerðum hef-
ur hins vegar orðið sá, að efna-
hagslíf viðkomandi landa hefur
þráfaldlega tekið dýfur, en verð-
bólguhjöðnun verið heldur lítil
og skammæ. Þegar ríkisstjórn-
irnar svo hafa reynt að örva
hagvöxt á nýjan leik, hefur
verðbólgan tekið stökk upp á
við.
Það er ósköp freistandi að
kenna Samtökum olíuútflutn-
ingsríkja (OPEC) um hina stöð-
ugu verðbólgu, en sú skýring ein
er ekki nægjanleg til þess að
svara öllum þeim spurningum
sem vakna í því sambandi:
Af hverju ollu verðhækkanir á
orku verðhækkunum og launa-
hækkunum á bókstaflega öllum
sviðum iðnframleiðslu? Af
hverju hefur verðbólgan ætt
áfram, jafnvel eftir að efna-
hagslífið hefur hægt ferðina? Af
hverju hafa Asíuríkin staðið
orkukreppuna mun betur af sér
en Vesturlönd?
Verðbólgan er flók-
ið fyrirbrigði
Eftir því sem viðskiptafræð-
ingar hafa gaumgæft rætur
verðbólgunnar nánar, hafa þeir
sannfærzt æ betur um, að hún
sé alls ekki eingöngu hinn
óumflýjanlegi fylgifiskur
græðgi OPEC-landanna. Verð-
bólgan er heldur flókið fyrir-
brigði, sem sprettur bæði af
orkuvandamálinu og af allmörg-
um grundvallaratriðum í félags-
Iegri þróun og í stjórnmálum,
sem tóku að skjóta upp kollinum
á velgengnistímabilinu eftir síð-
ari heimsstyrjöld.
Nokkur þýðingarmestu atrið-
anna í þessari þróun eru:
6
Efnahagslegur
afturklppur
hefur ekki orö-
iö jafn víötæk-
ur og alvarleg-
ur síöan í
heims-
kreppunni
miklu uppúr
1930
Orku-víman Ódýr olia varð að-
alhvati hinnar stórauknu fram-
leiðslu eftir heimsstyrjöldina,
en um leið olli hún því, að iðn-
ríki heims urðu henni algjörlega
háð í einu og öllu. Hið ofurlága
olíuverð gerði það að verkum, að
flestar verksmiðjur voru hann-
aðar og byggðar næstum alveg
án tillits til þess hve mikla orku
þær gleyptu. í mörgum tilvikum
létu iðnrekendur flóknar orku-
frekar vélar leysa dýrkeypta
verkamenn af hólmi. Heilu þjóð-
félögin voru eins og í vímu, og
eyddu og spenntu ódýrri orku í
hvaða hégóma sem fólki datt í
hug.
Þegar svo olíutakmarkanir
Arabaríkjanna skullu á 1973,
stóðu Vesturlönd hættulega illa
að vígi, því eyðslufrekar verk-
smiðjur er ekki unnt að endur-
byggja á stundinni, né heldur
endurbæta einangrun og upphit-
un íbúðarhúsnæðis á einni
nóttu.
Allir væntu of mikils. Ásamt
því stóra stökki fram á við sem
hagvöxtur á Vesturlöndum tók á
ÞAR
SKORTIR
ALDREI
FÉ
Enda þótt hægt
sé aö myrða allt
mannkynið 15
sinnum hefur
vopnafram-
leiðsla aldrei
verið meiri í
heiminum og á
því sviði skortir
aldrei fé.
fyrstu áratugunum eftir stríð,
skall á heil flóðbylgja af kröf-
um. Jafnt i Evrópu sem í Banda-
ríkjunum fór almenningur að
búast við og reyndar að krefjast
beint regluþundinna kauphækk-
ana og sífellt bættari lífskjara.
Allur almenningur vænti þess af
ríkisstjórnum sínum, að þær
tryggðu honum gott og áhyggju-
lítið líf með margvíslegum fé-
lagslegum réttindum: ríflegum
ellilífeyri, víðtækri ókeypis
læknisþjónustu, námslánum,
niðurgreiddum skólamáltíðum
og atvinnuleysistryggingum.
Þegar OPEC-löndin snar-
hækkuðu olíuverðið, varð samt
engin breyting á kröfugerð al-
mennings. í stað þess að taka
aðgerðir OPEC-landanna sem
tímanna tákn um að nú tæki að
draga úr lífskjarabótum, litu
flestir Evrópbúar og Banda-
ríkjamenn á þessa atburði sem
hverja aðra óskammfeilni og
hreinustu áreitni, sem fljótlega
myndi líða hjá. Verkamenn
kröfðust launauppbóta vegna
hækkaðs orkuverðs og kaup
þeirra var hækkað í skyndi.
Kaupsýslumenn hækkuðu vöru-
verð sitt til að mæta auknum
kostnaði. Lífeyrisþegar og aðrir
bótaþegar hins opinbera væntu
þess að greiðslur til þeirra
hækkuðu vegna hækkandi fram-
færslukostnaðar. 1 sem stytztu
máli sagt: Hækkuðu olíuverði
var strax snúið upp í víðfeðma
verðbólgu.
Vaxandi rikisumsvif. Kröfurn-
ar um verndandi aðgerðir gegn
verðbólgunni hafa leitt til stór-
aukinna ríkisútgjalda. Frá árinu
1960 hafa útgjöld ríkisins í
helztu iðnríkjunum hækkað
hlutfallslega úr 28% upp í 38%
af heildar þjóðartekjum. Þótt
skattar hafi hækkað stórkost-
lega á þessu tímabili, hafa
skatttekjurnar þó ekki bækkað
til jafns við hin auknu ríkisút-
gjöld. Svo að segja hvert einasta
vestrænt land burðast með gíf-
urlegan greiðsluhalla á fjár-
hagsáætlunum hins opinbera.
Þannig er t.d. búizt við því, að
það skorti um 13% á heildar
þjóðrtekjur ítala í ár til þess að
mæta ríkisútgjöldunum. Halli á
fjárlögum ríkisins hefur í öllum
vestrænum ríkjum ýtt mjög
undir stórhækkaða vexti, þar
sem ríkið leitar í æ ríkara mæli
inn á hinn almenna lánamarkað
til að afla sér fjár.
Það er mjög svo greinilegt,
að vestrænar þjóðir eru nú
staddar á varhugaverðum tíma-
mótum. Almenningur verður
að draga mjög úr félagslegri
kröfugerð sinni og hverfa frá
„meira-meira“ hugsunarhætt-
inutn, sem svo mjög hefur
stuðlaö að aukinni neyzlu og
eyöslu, í stað þess að fjármunir
væru lagðir til hliöar fyrir síð-
ari tíma. Vestræn ríki verða aö
draga stórlega úr ríkisútgjöld-
um, koma böndum á verðbólg-
una og lækka vexti. Það kann
svo að fara, að heimurinn eigi
aldrei afturkvæmt til tíma hins
kröftuga hagvaxtar áratuganna
fyrst eftir stríð, en með viðeig-
andi efnahagsstefnu, sem
framfylgt yrði af festu, gætu
Vesturlönd aftur komizt á flot
út úr núverandi langtíma efna-
hagsþrengingum.
Charles Alexander