Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1981, Blaðsíða 10

Astríðufullur
talsmaður Krists
á heiðinni öld
Eftir séra Gísla Kolbeins
Hugsanlega er
þetta lýsing á jóla-
haldi Friðriks og
Þorvalds, sem ætti þá
að vera jólin 981 á
Giljá í Húnavatns-
þingi.
— Sjá forsíðumynd
Baltasars —
Á nökkurri hátíð, þá er
Friðrekr byskup með sín-
um klerkum framði tíða-
gorð ok guðligt embætti,
var Koðrán nær staddr,
meir sakar forvitni en
hann ætlaði sér at sam-
þykkja at sinni þeira sið-
ferði. En er hann heyrði
klukknahljóð ok fagran
klerkasöng ok kenndi
sætan reykelsisilm, en sá
byskup vegligum skrúða
skrýddan ok alla þá, er
honum þjónuðu, klædda
hvítum klæðum með
björtu yfirbragði ok þar
með birtí mikla um allt
húsit af fögru vaxkerta-
Ijósi ok aðra þá hluti, sem
til heyrðu því hátíðar-
haldi, þá þóknuðusk hon-
um allir þessir hlutir
heldr vel. En á þeim
sama degi kom hann at
Þorvaldi, syni sínum, ok
mælti: „Nú hefi ek sét ok
nökkut hugleitt, hversu
alvörusamliga þjónustu
þér veitið guði yörum, en
þó eptir því sem mér
skiljask, eru mjök sund-
urleítir siðir várir, því at
mér sýnisk, at guö yövarr
mun gleðjask af Ijósi því,
er vorir guðir hræðask.
Skömmu eftir miðja tíundu öld
fæddist á Giljá í Húnavatnsþingi
sveinbarn. Þaö var nefnt Þorvaldur.
Móöir hans hét Járngeröur. Meira er
ekki kunnugt um hana. Faðir hans,
Koörán, var af skagfirzkum ættum,
sonur Eilífs Atlasonar undir Eilífsfjalli í
Skagafiröi og Þórlaugar Sæmunds-
dóttur hins suöureyska. Sá langafi
Þorvalds var vopnabróöir Ingimundar
gamla en skildi félag við hann, þegar
Ingimundur kaus aö veita Haraldi hár-
fagra lið í orustunni í Hafursfirði.
í staö þess aö berjast þar kaus
Sæmundur aö halda út til íslands og
nema land í Sæmundarhlíö í Skaga-
firði. Auknefni sitt „suðureyski" hefir
hann sennilega fengiö af því, aö hann
hefir annaö hvort verið ættaöur frá,
jafnvel fæddur og uppalinn í Suðureyj-
um, eöa veriö þar langdvölum.
Hvort heldur sem hefir veriö eru
sterkar líkur á töluveröum kynnum
hans af kristni, sem haföi verið lengi
viö lýði í Suðureyjum á uppvaxtarár-
um Sæmundar. Ekki varö hann samt
frægur af kristniboöi eins og sonar-
sonur Þórlaugar dóttur hans, Þorvald-
ur Koðránsson á Giljá.
Koöráni fööur Þorvalds hefir ólík-
lega dottið nokkuö í hug sú nafnfrægð
sem sonur hans á hjá íslenzkri þjóö.
Atlætiö, sem Þorvaldur bjó við í æsku
hjá fööur sínum, var það aö vera mis-
munadrengur settur hjá af Koöráni
fööur sínum vegna dálætis hans á
Ormi syni sínum. Ormur er nefndur
fyrr í sögunni líkt og hann sé eldri, en
Þorvaldur síöar líkt og hann sé yngri.
Mismunun fööurins kom þannig niöur
á Þorvaldi, aö honum var haldið til
vinnu strax og hann gat nokkuð gert
til gagns. Ekki var samt hirt um aö fá
honum betri klæði en svo, að lítilfjör-
leg þóttu þau, sem hann bar og í öllu
var hann hornungur bróöur síns. Viö
þeirri mismunun brást hann svo, að
hann geröi allt eftir beztu getu meö
öllum góövilja.
Á uppvaxtarárum Þorvalds bjó
merkiskona, nefnd Þórdís, á
Spákonufelli á Skagaströnd. Almenn-
ingur tók mikiö mark á tillögum henn-
ar bæöi í héraöi og á alþingi. Það sést
í íslendingasögum. Leið hennar lá að
Giljá sumardag nokkurn, þar sem
Koörán bóndi hafði boöið henni heim
sakir vináttu þeirra. Meöan Þórdís sat
veisluna varö hún vör við, hvernig
Þorvaldur var settur hjá. Viö geíum
látiö okkur detta í hug, aö hún hafi séö
hann lörfum búinn bjástra við störf
einhver, en Orm þá í góöum fagnaði
vel búinn hiö næsta fööur sínum.
Þórdís þótti forspá og fjölkunnug.
Hún tók til oröa og sagöi viö Koörán
vin sinn: „Þaö legg ég til ráös meö þér,
aö þú sýnir meira manndóm héöan af
Þorvaldi, syni þínum, en þú hefir gjört
hér til, því aö ég sé þaö meö sannind-
um aö fyrir margra hluta sakir mun
hann veröa ágætari en allir aörir
frændur þínir. En ef þú hefir á honum
litla elsku aö sinni, þá fá þú honum
kaupeyri og lát hann lausan, ef nokkur
veröur til að sjá um meö honum, meö-
an hann er ungur.“ Þetta ávarp ýtti við
Koðráni. Hann fann góövilja Þórdísar
og sagöist mundu fá Þorvaldi nokkurt
silfur.
Þaö er greinilegt, aö hann er sáttur
við aö Þorvaldur fari meö Þórdísi og
lætur bera á vettvang silfursjóö nokk-
urn. En Þórdísi fannst þaö silfur ekki
nógu vel fengið til þess aö vera hæft
til aö framfæra Þorvald og neitaði aö
taka viö því, af því aö Koörán heföi
fengið þaö ranglega. Það votta orö
hennar: „Ekki skal hann hafa þetta fé,
því aö þetta fé hefir þú tekið meö afli
og ofríki af mönnum í sakeyri."
Koörán reyndi þá annan silfursjóö.
En þá kom eftirfarandi svar:
„Þessa peninga hefir þú saman
dregiö fyrir ágirndar sakir í lausa-
skuldum og fjárleigum meiri en réttlátt
er. Fyrir því heyrir slíkt fé þeim manni
eigi til meðferöar, er bæöi mun verða
réttlátur og mildur.“
Þarna kemur forspá Þórdísar til
sögu og orðin milda um leiö vandfýsi
hennar. En nóg eru efniri á Giljá og
silfur æriö hjá auðugum og ráöríkum
héraðshöföingja. Nú var borinn fram
digur fésjóöur, sem Þórdísi líkaði viö.
Hún vigtaði af honum 3 merkur en
skilaöi Koöráni aftur því, sem eftir var.
Þá umsögn gaf hún þessu silfri, aö af
því vildi hún hluta, „því aö þú hefir að
þessu vel komist, er þú hefir tekiö í arf
eftir fööur þinn.“
Þar meö fékk Þorvaldur farareyri
og fór meö Þórdísi aö Spákonufelli.
Þar átti hann góða daga. Á Spákonu-
felli náöi hann miklum þroska, vel
haldinn aö klæöum og öllu sem hann
þurfti meö. Þaðan fór hann svo út i
heim til þess aö afla sér fjár og frama,
sem raunar tókst aö ýmsu leyti, þótt
meira lægi seinna fyrir Þorvaldi. Hann
varö vel metinn liösmaöur í víkingaher
Sveins tjúguskeggs, sem sagöist son-
ur Haraldar Gormssonar Danakon-
ungs, en Haraldur þrætti fyrir faöern-
iö. Sveinn tók vel viö Þorvaldi og var
hann meö honum nokkur sumur í
hernaöi fyrir vestan haf (þ.e. á Bret-
landseyjum).
Þorvaldur vann sér mikið álit hjá
Sveini svo aö Sveinn virti hann meira
en aðra, jafnvel meira en aöra vini
sína, af því aö Þorvaldur var mikill
ráöageröamaður, skynsamur, trú-
veröugur, aflmikill, hugrakkur, víg-
kænn og snarpur í orustum, gjöfull og
greiöasamur af efnum sínum, reyndur
aö fullkomnum trúleik og lítillætis-
þjónustu, hugþekkur og ástúöugur öll-
um liösmönnum og eigi ómaklega því
að þá ennþá heiðinn var hann réttlát-
ari en aðrir heiönir víkingar.
Hann notaöi t.d. hernaöarágóöa
sinn til þess aö veita þurfamönnum og
jafnvel leysa hertekna menn úr ánauö.
Ef herteknir menn féllu í hans hlut gaf
hann þeim frelsi til heimferðar. Vegna
atgerfis síns í orustum umfram aðra
naut hann forréttinda, sem hann neytti
til þess aö kjósa í sinn hlut sonu ríkra
manna eöa kjörgripi, sem andstæö-
ingunum þótti mikil missa í en sam-
herjum var sama þótt Þorvaldur hlyti.
En herfangar hans fengu frelsi og
sigraöir eigendur kjörgripi sína aftur.
Af þessu hlaut hann víöfrægt lof fyrir
góöleika. Þar viö bættist, aö hann
varö í aöstööu til aö frelsa fangaða
samherja, sem herteknir uröu. Þaö
henti meira aö segja, aö Sveinn tjúgu-
skegg varö einu sinni fanginn, bund-
inn og kastað inn ásamt Þorvaldi og
mörgum öörum göfugum mönnum,
þar sem þeir höföu farið meö ógætni
langt inn í landiö og oröiö ofurliöi
bornir af öflugu riddaraliöi.
Þegar Þorvaldi bauöst lausn af
hertoga nokkrum, sem kom næsta
dag og átti Þorvaldi að launa lausn
eigin sona áöur, vildi Þorvaldur eiga í
öllu sama hlutskipti og Sveinn og
hans menn. Þeir uröu allir leystir.
Sveinn konungur sagöi frá þessu
eitt sinn, er hann sat að fagnaði með
tveim konungum öðrum. Einum viö-
stöddum varö að orði, að fágætt væri
og yröi ef til vill varla jafn vel skipaö
háborð í annaö sinn og þá, þar sem
þrír svo voldugir konungar snæddu af
einum diski. Sveinn konungur sagði
þá brosandi: „Finna mun ég þann út-
lendan bóndason, aö einn hefir meö
sér, ef rétt virðing er á höfð, í engan
staö minni göfugleik og sómasemd en
vér allir þrír koriungar." Þessi ræöa
vakti hlátur og kæti og vildu allir vita
hver þessi víöfrægi maður væri. Því
svarar Sveinn: „Þessi maöur er ég tala
hér til, er svá vitur sem spökum kon-
ungi hæfði að vera, styrkur og hug-
djarfur sem inn öruggasti berserkur,
svá siöugur og góðháttaöur sem inn
siöugasti spekingur." Til áréttingar
sagöi hann svo söguna af frelsun
þeirra félaga vegna þess hve vel Þor-
valdur var kynntur.