Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1979, Blaðsíða 5

en 2 háprestar komu þar inn til mín
meö kveöju og skilaboð frá biskupi yfir
Spanish Fork, Georg Snill, svoleiöis
látandi, að hvort hann eigi aö strika
nafn mitt út úr bókunum, eöa láta þaö
standa. Ég væri hættur aö koma til
kirkju og heyrt, aö ég væri orðinn
trúblandaöur í þeirra trú. Þetta kom
nokkuö flatt upp á mig, en segi: Trúir
biskupinn bokinni eftir Brigham
Young, útgefin 1852, Adam faöir og
guö, Saltsjóstaönum, Brigham
Young? Þeir svara: Já. Trúiö þiö henni,
svar já. Ég haföi Biblíuna og Nýjatesta-
mentiö á boröinu hjá mér. Ég tók sitt í
hvora hönd, held þeim uppi og segi:
Þessum bókum hef ég trúaö bókstaf-
lega spjalda á milli síðan ég haföi vit á,
og ætla mér, meö guös aðstoð, aö
trúa þeim til dauöans, og megiö þiö
segja biskupi, aö hann skuli strika mitt
nafn út úr kirkjubókinni og tíundarbók-
inni, því að ég vil ekki hafa samblendi
meö þeim mönnum, sem aö rífa niöur
þessar heilögu bækur, eins og þiö
gjöriö meö ykkar trúvillu.
Annar presturinn blóöroönaöi og
sagöi ekki neitt, en annar fór lítiö eitt
aö þvæla í vitleysunni, og svo fóru
þeir.
Kæru landar! Þarna sjáiö þiö nú
framanskrifaöar orsakir eða tildrög aö
því, er ég skildi viö mormónatrú, hvort
sem ykkur finnst þær stórar eður litlar.
hann aöhylltist sósíalisma; og aö æöru-
laus uppgjöfin í bókarlok jafngildi því,
þegar höfundurinn neitar nú aö láta
bendla sig viö nokkra hugmyndafræöi.41
Hallberg varar réttilega viö þeim barna-
skap aö setja einfalt jafnaðarmerki milli
söguefnis og æviatriöa höfundar, en þó
held ég ríöi á aö mormónskir lesendur
geri sér Ijóst, aö Laxness er hvorki aö
skrifa ævisögu Eiríks á Brúnum né sögu af
mormónum beinlínis. Paradísarheimt er
hvorttveggja í senn, persónuleg og algild.
Þaö er eitthvað af höfundinum sjálfum í
Steinari, eitthvaö af ódysseifsför hans
sjálfs, andlegri og vitsmunalegri, þar sem
leiöin hefir legiö frá munklífi um sósíal-
isma að þeirri afneitun og tortryggni á
hugmyndafræöi og kreddur sem hann nú
lýsir yfir. Aö því leyti sem Paradísarheimt
fjallar almennt um leit aö sannleik og
sælulandi er ef til vill engin skáldsaga
Laxness nær því að vera sjálfsævisögu-
leg.42
Þrátt fyrir vonbrigöi og afneitun getur
Laxness litiö meö kímni yfir þessa
ódysseifsför sína: frásögnin af leit Stein-
ars er ekki sniöin eftir hetjusögnum
heldur eftir þjóösögunni sem stundum er
kennd viö Hans klaufa, þar sem segir frá
fávísum og auöginntum bónda sem
heldur til markaðar með hross sitt, lætur
þaö fyrir sauö og gerir síöan verri og verri
kaup, uns hann heldur heim meö nokkrar
Samkunduhús mormóna í smíðum. Þeir höföu ekki nagla og uröu aö festa trógrindina
saman meö geirneglingu og nautshúöarþvengjum.
Ég fór meö fúsum vilja til þeirra, og
meö sama kjarki frá þeim aftur, þegar
ég sá þeirra villu.39
Þetta er frægt atriði í íslenskum alþýöu-
bókmenntum — einskonar almúgalúter
meö sitt „Hér stend ég; ég get ekki
annaö,“ — en Laxness gengur fram hjá
því eins og allri beinni gagnrýni á
mormóna í ritum Eiríks. Kenningunni um
Adam sem guö lætur hann aöeins bregöa
fyrir — og þaö í talsvert útvatnaöri gerö
— í langri guöfræöiþrætu lúterstrúar-
manns og Runólfs prests, sem varla gerir
betur en mega heita mormóni.40 Eiríkur
fer mörgum oröum bæöi um trúskipti sín
og fráhvarf frá mormónakirkjunni, en
Steinar segir ekki neitt. Enda skynjar
lesandinn aö vonsvikin rista of djúpt og
eru honum sjálfum of óljós tii þess aö
hann geti komiö aö þeim oröum. En þaö
sem vonsvikunum veldur er ekki trú
mormóna né heldur samfélag þeirra.
Síöasta og veigamesta atriöi þessarar
afbötunar minnar varöar sambandiö milli
sögunnar og höfundarins sjálfs. Peter
Hallberg þykir þaö freistandi aö líta svo á,
aö Kaupmannahafnarför Steinars (þar
sem hann hefir meöferöis „sálarkistil" en
er búinn aö gefa prinsinum „sálarhest"
sinn) samsvari því, þegar Laxness á unga
aldri sökkti sér niöur í kaþólsku; aö leit
hans aö efnalegri paradís handa fjöl-
skyldu sinni í Utah tákni þaö skeiö þegar
skónálar, sem hann aö lokum týnir í læk
sem veröur á vegi hans.43
Út úr þeirri venju Steinars aö játa aldrei
né neita má lesa hugmyndafræöilegt
hlutleysi höfundar. Þaö einkennir afneitun
Laxness aö hann hefir misst áhugann á
sannleikanum sem slíkum. Þegar spurt
var: „Hefur athugun yöar á lífi mormóna
fært yöur sjálfan nær sannleikanum,
finnst yöur?“ svaraöi hann: „Sjálfur er ég
ekki svo ýkja spenntur fyrir sannleikan-
um, heldur staöreyndum. Sannleikurinn
held ég sé svona háspekilegt hugtak. En
þeir menn sem hafa fórnaö staöreyndun-
um fyrir sitt kerfi og innlifaö sig í sinn
sannleika fá styrk og sterka pósisjón. Ég
trúi ekki persónulega á opinberun
Jósephs Smiths, en hún getur veriö
jafngóð fyrir það.“44
í ritgerð á ensku sem hann nefnir „The
Origins of Paradise Reclaimed" (Uppruni
Paradísarheimtar) lýsir Laxness því
hvernig hugmyndin um fyrirheitna landiö,
„ef til vill ein af þeim grundvallarhug-
myndum sem mannkyninu eru meöfædd-
ar“, og gott ef ekki fuglum og fiskum líka,
sá hann ekki í friöi í meira en þrjátíu ár
eftir aö hann í fyrsta sinni stóö frammi
fyrir musterinu og sáttmálsörkinni í Salt
Lake City áriö 1927 og minntist þess
þegar hann í æsku las feröasögur Eiríks á
Brúnum, „söguna af langferöum þessa
litla manns um ríki veraldar í leit aö
fyrirheitna landinu." Þó aö hann „reyndi
aftur og aftur aö hemja... söguna innan
bærilegra mar.ka," fór jafnan svo, aö
„kjarni málsins, hið fyrirheitna land drott-
ins, lenti fyrir utan brennivídd,“ og árum
saman gafst hann upp. Þaö sem síðan
segir í ritgeröinni er lesendum mjög til
skilningsauka á tengslum höfundar viö
viöfangsefni sögunnar:
Satt best aö segja held ég aö til
þess hægt sé aö setja sæmilega bók
saman um fyrirheitna landið, þá veröi
sá sem þaö gerir aö hafa leitað þessa
lands sjálfur, og helst fundiö það.
Hann verður aö minnstakosti gð
þekkja úr lífi sjálfs sín alla málavöxtu
sem varöa slíka stefnu hugarins; hann
veröur aö hafa lagt einhverntíma í
pílagrímsferöina sjálfur; feröast yfir
höfin sjálfur á farrými sem hæfir
tignarstiga kvikfénaöar, geingiö á
sjálfs fótum yfir eyöimörkina miklu, að
minnsta kosti í andlegum skilníngi, og
slíkt hið sama barist í þeim stööugum
orustum, ýmist innra meö sér eöa
útáviö, sem nauðsyn er að heya ár og
síö um Landið til aö eignast þaö. Að
upphafi ferðar sinnar vitnar pílagrímur-
inn í eldmóði æskunnar um drottin og
lofar hann fúslega. En leiðina veröur
hann aö finna sjálfur. Menn þreifa sig
áfram í frumskógum hugmyndanna
sem bækur verða aldrei nógu þykkar
til aö útskýra. Stundum rekst maður
inní aungstræti og verður að snúa við,
ef maður erþá ekkisokkinn í kviksyndi
þar sem björgun er ógerleg nema tyrir
kraftaverk eöa tilviljun. En þar kemur
aö vegfarandinn er staddur í ofurlitlu
túni þar sem enn standa rústir af
gömlum bæ; og hann fer hálfpartinn
aö kannast við sig einsog hann hefði
einhverntíma komiö hér áöur. Þetta er
þó ekki túniö undir fjöllunum þaöan
sem lagt var á staö? Svo mætti
virðast; og samt er þaö ekki svo. Vitur
maður hefur sagt, sá sem fer burt mun
aldrei koma aftur; og þaö er af því aö
þegar hann kemur aftur er hann oröinn
annar maður en hann var þegar hann
fór: partir est toujours un peu mourir.
Og milli túnsins þaðan sem lagt var á
staö og túnsins þángað sem komiö er
aftur liggja ekki aöeins konúngsríkin
og úthöfin ásamt eyöimörkum verald-
arinnar, heldur einnig fyrirheitna landiö
sjálft.45
Laxness snaraöi Candide á íslensku
áriö 1945 og kallaöi Birtíng, og þaö er
fróölegt að bera saman sögulokin hjá
Voltaire og í Paradísarheimt í Ijósi
ummæla Laxness hér aö ofan. Doktor
Altunga, sem finnst kenning sín ekki geta
komist af án sívirkrar hugvitssemi, sagöi
stundum við Birtíng:
í þessum besta allra heima eru öll
atvik sama keöjan; því hefðuð þér ekki
Framhald á bls 14.
Hjörtur Pálsson
VÉSTEINSMINNI
Einar Vósteínn Valgarösson, t. 28. júnf 187% d. 3. marz 1979.
Tii Dýrafjaröar féllu öll vötn svo skjótt
í fjarska. Hneit Þar.
Hrepptir pú Kaldbak? Lóztu ef tii vill akra?
Ekkert svar.
En góðum dreng, sem guöanna hylli naut,
nú grandar ei neitt.
Heimskortíð míkla alskyggn hefur hann ungum
augum leitt.
Ó, sólir, stjömuri Veröi hans veröld björt
og vegur hans beinn.
DauÖinn er snjór og hverfur, hvaö sem oss sýnist,
hvltur, hreinn.
Já, Einar Vésteinnl Öllum er búin för.
Á undan fórst bú.
Töfraflautunnar seiöur vekur Þér, vinur,
von og trú.
Ég sé Þíg, prúöi riddari, berast brott
meö boga, spjót, sverö.
Glókollur litli, glaöur, fastmaaltur, reifurl
Góöaferöl
©