Lesbók Morgunblaðsins - 18.07.1976, Blaðsíða 5

þau vonbirgði hafi sárust orðið og afdrifaríkust. Einu
sinni aðeins þennan vetur náðist i mjólk úr fjarlægu
byggðarlagi. Hún var flutt frosin á skíðasleða, klaki,
umbúðalaus.
Sem von var leist öllum illa á blikuna þegar hér var
komið og slitnaði þá enn útúr hópnum, syo vafasamt er að
eftir hafi verið nema um 150.
Að kvöldi þessa síðasta sumardags varð kona léttari i
skjóli við stóran stein. Hvergi var húsaskjól að hafa. Sá
steinn er nú frægari öðrum steinum þar í landi.
Ekkert húsdýr var í Nýja-Islandi fyrsta veturinn nema
einn hundur.
Fyrsta vetrardag var byrjað að byggja í nýlendunni og
hjálpuðust margir að við það. Fyrsta húsið var handa
„lasburða fólki og aumingjum", segir Þ.Þ.Þ. I bók sinni,
er hann kallar Vestmenn. Daginn eftir byrjaði að snjóa.
Þótt ekki blési sérlega byrlega létu iandnemarnir.
hvergi deigan síga. Um jól voru komin upp 30 hús með 30
eldstóm. Og um svipað leyti fóru þeir að efna til funda-
halda og koma út sveitablaði. Þorsteinn Þ. Þorsteinsson
talar þó um ógurlega örbirgð.
Sem sjá má af bessu hefur undirbúningur þessa land-
náms verið frámunalega glannalegur og hljóta fulltrúar
landnemanna að hafa orðið fyrir miklu ámæli, meira en
Kanadastjórn, sem farið hefur mest eftir tillögum þeirra.
Hún fékk frumbyggjunum fulltrúa með talsvert mikil
fjárráð, John Taylor. Hann reyndist þeim
framúrskarandi vel og gerði allt sem hann gat til að
afstýra sárustu neyð.
Þegar fór að líða á vetur byrjaði skyrbjúgur að láta á
sér brydda og fleiri sjúkdómar, sem næringarskorti
fylgja.
Þegar snjóa tók að leysa um vorið voru 36 af um 150
Ný-íslendingum horfnir úr lifandi manna tölu.
Um sumarið kom Sigtryggur Jónasson heiman af
Islandi, nýkvongaður glæsilegri konu, og á hans vegum
fjöldi innflytjenda, sem flestir settust að í Nýja-Islandi.
Talið er að þeir hafi verið um 1200.
Um haustið barst þangað bólusótt, skæð drepsótt.
Þ.Þ.Þ. segir: „Hún varð að síðustu 102 mönnum að bana,
mest ungu fólki og börnum, auk þess sem dó af illum
aðbúnaði, skyrbjúg og fleira.“
Af ástandinu næsta vetur fara hroðalegar sögur. Þor-
steinn segir: „Bólutlmabilið eru örðugustu, sárindamestu
og döprustu dagar Nýja-Islands og allra íslenskra
nýlendna í Vesturheimi. Allt illt hjálpaðist að: óyndi,
hryllileg veikindi, þjáningar sjúkra og deyjandi, alls-
leysi á öllum sviðum, hörmuleg húsakynni, þekkingar-
leysi og ókunnugleiki þessa útilokaða, útlenda fólks í
afskekktu héraði, ástvinamissir og ömurlegustu von-
birgði á óteljandi vegu.“
Verra var ástandið þó fyrri veturinn að dómi samtíma-
manna: „Þetta var mesti hörmungavetur Nýja-tslands.
Bóluveturinn ekki nærri eins, þó sorglegur væri.“ Þeim
hefur sannarlega ekki verið fisjað saman sem framúr
öllum þessum ósköpum brutust.
Þrem árum seinna, 1880, urðu stórskaðar af flóðum í
Nýja-Islandi. Menn voru ekki þá búnir að læra á að halda
vötnum f skefjum.
Þá hefur víst mörgum fundist að mælirinn væri fullur í
landi allra þessara áfalla. Fjöldamargir tóku sig upp og
fluttu í önnur byggðarlög. I skarðið komu „fátækustu
fátæklingar" hciman af Islandi.
Síðan fara ekki sögur af að neitt ólán elti íbúana eins
og fyrstu landnemana.
Þorsteinn Þ. Þorsteinsson spáði því fyrir meira en 30
árum, ef ég man rétt, að á þessum stað myndu
Islendingar lengst og best halda velli I Vesturheimi.
Enn hafa þau orð ekki orðið honum til minnkunar.
Fjallkonan frfð.
Hvers vegna svo þessi upprifjun? Ekki til að koma út
tárum yfir 100 ára gömlum atburðum. Það er engum að
gagni. Af þvi að vera kominn að götubakka þeirra, sem
aldrei komust lengra en að vallargarði fyrirheitna
landsins? Aðdáun á þeim sem fram úr ósköpunum
komust? Þarna voru margir samsýslungar mínir ef svo er
hægt að segja um þá, er uppi voru aldarfjórðungi áður en
ég fæddist. Sumra blóð rennur nokkuð lengi til skyldunn-
ar. Kannski rifjast fleira upp en ella vegna þess að
deginum hefur verið eitt I engar athafnir. Þannig fer
fyrir ungum athafnamönnum. Þeir verða gripnir leiða I
aðgerðarleysi. Sem best gæti það sannast á mér.
I gærkvöld var hálf óhugananlegt að taka náttból við
langa ganginn. Nú sólarhringnum seinna er hann að
verða heimilislegur. Ung stúlka, ófslendingsleg til augna
en falleg. hefur sagst vera leið vfir því að geta ekki talað
við gestina „af því að amma var íslcnsk og góð“.
Svo er það allt I einu úti að upp að hlið minni ekur
Gimli-bíll, nemur staðar og hönd dregur niður rúðu.
„Islendingur?" er spurt innan úr bifreiðinni. „Já, svo á
það nú að heita,“ segi ég. Þarna sitja Nýja-Islands hjón,
myndarleg, og segjast vera að leita að íslendingum sem
fáanlegir séu að koma inn I bílinn hjá þeim og ferðast
ofurlltið um bæinn þeirra og þiggja svo á eftir mola-
dropa. „Kannski þú...?“ spyr konan varfærnislega. Áður
en ég vissi af hafði ég játast henni og einnig þvi að finna
þrjá aðra, sem þessa bón vildu gera, ókunnugs fólks I
ókunnu landi.
Fyrst varð mér það fyrir að leita til þeirrar konu, sem
mér er ómögulegt að lita af stundinni lengur og síðan til
tveggja annarra af Akureyri. Allar reyndust konurnar
auðteygðar útl ævintýri I útlandinu.
Ekki var ég viss um að þessi elskulegu hjón hefðu valið
mig úr öllum þeim skara, sem þarna var á stjái, af því
konunni hafi þótt ég allra manna myndarlegastur. Samt
hélt ég það og hagaði mér drýgindalega á eftir, betur en
ekki upp með mér.
Á þili heima hjá gestgjöfum okkar sá ég mynd af
húsfreyju i Fjallkonubúningi tslendingadagsins. Þar
kom uppúr kafinu að hún hafði verið Fjallkona Vestur-
Islendinga fyrir stuttu og flutt ávarp. Við sátum þarna
lengi kvölds við veitingar og gott atlæti og vorum svo
beðin að koma aftur og einnig að láta þau vita ef okkur
langaði til að bregða okkur bæjarleið.
Næsta morgun hnippti I mig Reykjavíkurkona og sagði:
„Veistu hvað? Okkur var boðið I ökuferð heim á einn
sveitabæinn, eitt stórbýlið, bara tekin upp af götu og ekið
þangað heim. Þar sátum við svo í veislu lengi dags. Að
hugsa sér annað eins á bráðókunnugum stað.“
Um margt fleira þessu likt fréttum við.
Hjónin okkar góðu á Gimli ástunduðu meiri
mannaveiðar næstu kvöldin. Ein af hjartadrottningum
hópsins sagðist hafa sett sitt nafn hjá mínu I gestabók
þeirra. Það þótti mér gott að heyra. Þá fyrst skildi ég
Fjallkonu sléttunnar alveg. Svona elskulega heilsaði hún
og hennar börn okkur krökkunum af gamla landinu
einum og öllum.
Eftir sem áður stóð þá nafnið mitt eða hvíldi hjá
drottningunni. Svo framarlega sem að séra Ágúst hafi
ekki farið að troða sér þar uppá milli.
Hijóðskraf millum grænna bala.
Með leyfi konunnar minnar, ektapars úr Reykjavík og
Þormóðs, sem búinn var að týna Þuríði, gekk ég á fund
T.eifs oe bað hann að útvega okkur leigubíl. Það gerði
bæði fljótt og vel og sendi okkur Svein bróður sinn.
Ók hann okkur norður I Islendingaland, eins og við
ættum þar hverja þúfu. Eins og við ættum þar hvern
akur og ax, ættum við heldur að segja, því I Nýja-Islandi
sést hvergi þúfa. Eins og við ættum þar hvert tré I skógi,
hverja gripagirðingu, hvert verkstæði, hvern bæ, hvern
dropa I Islendingafljóti, hvern ugga I Winnipegvatni. En
þeir eru sagðir margir og öllu vatninu enn líkt við
gullkistu.
Sveinn ökumaður er þarna borinn og barnfæddur. Hér
bjó afi hans af Islandi og varð meira en 100 ára. Hér bjó
faðir hans. Hann þekkir þvi hvern bæ með nafni, hverja
götu og stíg, þótt bæir séu kannski orðnir að númerum.
öll trjábolahús eru nú orðin að dufti, svo ekki sést þar
einu sinni tóttarbrot, bara bali, ef ný eru ekki risin á
sama stað. Balar gömlu Islendingahúsanna eru grænir og
á tali við horfinn tíma. Vilhjálmsbali Stefánssonar,
skýtur ökumaður inn I þeirra hjal, sem við erum reyndar
ekkert farin og botna I, og ekur útaf sveitarveginum.
Hulduárhvammur hét bærinn, iandnemabær. Það veit
ég úr annarra átt, og þar fæddist Vilhjálmur 1879. Án
fræðslu vitum við líka að foreldrar hans komu úr
Eyjafirði. Um leið og hjólin hætta að snúast opna
myndavélarnar augu sín frammi fyrir minnismerki eins
frægasta Kanadamanns sem við vitum deili á. Islendings
viljum við líka segja. Hann varð heimsfrægur um þrítugt.
Varði hans er vörpulegur og fyrir utan vegg stendur
úlpumaður og albúinn að halda út I heim. Og þó. Vissara
sýnist honum að gá áður að öllum veðurfarsmerkjum.
Segjum það. Þótt enginn viti að vísu hvað klukkan slær
hjá listamönnum til fullnustu. Liklega finnst mér samt aó
merkismaður sá ætli sér alla leið út á veraldarenda.
Einhvern tíma hef ég séð annan mann gá svipað
þessum til veðurs fyrir norðan vegg. Honum þó fremri að
því leyti að þar var hold og blóð; en þessi er aðeins steinn
eða annað hart og kalt. Minn maður var að athuga
þokukúf á Grímsey úr talsverðum fjarska, meinvættiskúf
og illviðrisboða. Axarfjarðarmóðu I annað sinn, litlu
betri, ef ekki verri, rosabaug og gýl. Klósigi frá
not^vestri var hins vegar bjartviðrisboði og hlýinda, en
lægi hann frá suðaustri hins vegar grábölvaður.
Langt er nú orðið síðan.
A bákni Vilhjálms standa þessi orð: „Eg veit hvað ég
hef reynt og hvers virði það var mér.“
Hús balans varð frægt af frama Vilhjálms
Stefánssonar. Yfirvöldin tóku sig til og sendu menn á
vettvang að taka þaó til handargagns og flytja burtu til
geymslu á virðulegum stað. Þá datt það sundur. Fúinn
hafði áður slegið á þaó sinni eign. Of seint af stað farið, of
seint.
Ein hjón misstu 7 börn sín af 9, er frá íslandi komu
hingað haustið 1875. Það gæti hafa verið á næsta bala.
Æi, hvers vegna að hugsa um þetta eftir öll þessi ár?
©