Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1975, Blaðsíða 12

Eins og lesendum biaðsins er
kunnugt, þá er sjómennskan
ekkert grin. Sjómenn þurfa ávallt
að vera viðbúnir eins og skátar,
Þegar ég nú pakka sjópokann
minn í síðasta sinn, þá dettur mér
í hug, að framar munu engin
„ræs“ dynja á manni, hvorki i
tíma né ótíma. Nú verður bara
vaknað á venjulegum tima, eins
og fólk í landi, og svo segir konan
kannski: „Ætlar þú að skreppa
fyrir mig í mjólkurbúðina væni
minn, þegar þú ert búinn að
drekka kaffið og lesa blaðið?" Þá
segir maður: „Já, alveg sjálfsagt
heillin mín,“ af þvi sjómenn eru
líka hjálplegir, eins og skátar.
Sum „ræs“ til sjós eru nú alveg
úr sögunni, eins og t.d. þegar
menn þurftu að þjóta úr kojunni
og fara á brókinni upp i stórmast-
ur til þess að bjarga seglum. Segl-
skipin eru úr sögunni. „Klárir í
bátana" heyrist ekki lengur
vegna breyttra veiðiaðferða, og
svo er heldur engin síld. „Hív
upp“-ið er víst ekki lengur eins
spennandi og á gömlu togurunum
þegar veitt var í salt á Selvogs-
banka á vetrarvertið, og skipin
fylltu sig á fjórum dögum. „Arás
á skipalestina“ er ekki hrópað
meðan ekki er barist á sjónum.
Það er samt alltaf nóg af „ræs-
um“, og ég held að „klárir i end-
ana“ (stand by fore and aft), sem
kallað er áður en skip leggjast að
bryggju, verði áfram einna
vinsælast.
Sjómennskan er alltaf söm við
sig, þótt vinnubrögð hafi breyst
með breyttri tækni. Siðirnir eru
næstum þeir sömu þótt einstaka
týnist niður. Nútima sjómenn
nota lítið kompásstrikin gömlu en
stýra eftir gráðum, og ber ekki á
öðru en það gefist vel. Þeir
tilkynna lika i gráðum hvað skip,
sem kemur á móti, sé mikið á
bóginn.
Að „slá glas“ á hálftima fresti
á bjölluna í brúnni er víst alveg
hætt að hafa við, og mun flestum
nú jafn framandi eins og það væri
að slá „köttinn úr tunnunni" í
Keflavík. Þó má vera að varð-
skipin haidi þeim sið við
(glasinu, ekki kettinum). Bjöllur
eru líka búnar að missa gildi sitt
til sjós þegar skipin eru orðin það
stór að hljómurinn heyrist ekki
upp i brú þegar danglað er á
bakkanum. Ef svona bjöllur eða
klukkur hefðu stækkað í sama
hlutfalli og skipin, þá hefði þurft
að byggja einskonar kirkjuturna
á bakkanum.
Siglingatækin sem notuð voru
til sjós fyrir 45 árum eru að öðru
leyti í fullu gildi og nokkuð
endurbætt. Það er seguláttaviti,
sextantur, sjóúr, vegmælir
(logg), handlóð og sjónauki. Loft-
skeytatæki voru þá orðin nokkuð
algeng í skipum, og miðunar-
stöðvar rétt að ryðja sér til rúms.
Gömlu mennirnir treystu þeim
samt ekki of vel til þess að byrja
með.
Það var á þeim árum, sem ég
fór fyrst til sjós, og hafði verið
léttadrengur á tveim skipum,
íslensku og norsku, áður en ég
skráði á stóra seglskipið Le Havre
i byrjun árs 1931. Þegar ungling-
urinn, sem alist hafði upp í
eyfirsku logni var farinn að
dingla uppi í reiða í misjöfnu
veðri á Biscaya, má teljast að
sjómennskan hafi hafist. Siðan
hefur verið siglt á flestum
tegundum flutningaskipa og á
timabili á togurum og öðrum
fiskiskipum.
Ég hef tekið eftir því, að
núorðið vita fæstir hvað orðið
barkur þýðir, og sumir nota það í
rangri merkingu. Barkar voru
algengustu flutningaseglskipin i
lok síðustu aldar og fram yfir
Seglskipið Suzanne, sem greinarhöfundur var skipverji ð.
Jön Steingrímsson
FJÖSA-
KONUR
A HAUS
Stýrimaður I langfart
segir frö skipum og búnaði
M/s Atlandic Wasa, 30470 TDW smlðað I Japan fyrir Salén skipafélagið 1974 og kemur við sögu I þessari
frásögn. Að neðan: Séð frá stór-ránni á Suzanne 1932.
aldamót. Þeir voru yfirleitt mun
stærri en skonnorturnar, sem
höfðu ýmiskonar seglaútbúnað,
en barkar voru oftast þrí- eða
fjórmastraðir, og einstaka með
fimm möstrum. Þeir höfðu rásegl
á fremri möstrum en mesan og
gaffaltoppsegl á því aftasta. Stag-
segl, auk þess að vera í bugspjóti,
voru höfð mismunandi mörg
milli mastra. „Fullriggers" voru
af svipaðri stærð og gerð, þeim
tilheyrðu hin frægu „clipper"-
skip, og þau höfðu rár á öllum
möstrum auk mesans á því
aftasta.
Þessi barkur sem ég skráðist á i
Frakklandi var þrimastraður, og
gat borið um 3000 tonn. Eigand-
inn var franskur, og átti þrjú
samskonar skip, sem hétu eftir
hjákonum hans: „Germaine",
„Suzanne“ og „Claudia". Þau
voru undir dönsku flaggi. Það var
n.l. hægt að fá danska áhöfn fyrir
lág laun, vegna þess að stýri-
mannaréttindi fengust ekki nema
menn hefðu tveggja ára siglinga-
tima á seglskipum. Þaó var aðal-
lega þessvegna að seglskipaút-
gerð gat borið sig á árunum fyrir
seinni heimsstyrjöld. Gustav
Eriksson i Mariehamn á Álands-
eyjum átti flest seglskip á þeim
árum, og voru þau flest í korn-
flutningum frá Astraliu. A þeim
þurftu allir nema skipstjóri,
stýrimenn og matsveinn að greiða
hátt gjald fyrir hverja ferð og
leggja sér til allan fatnað. Eftir
styrjöldina lagðist öll seglskipa-
útgerð niður af því tagi, sem gæti
borið sig, en nokkur skólaskip
hafa þó alltaf verið hjá nokkrum
þjóðum. Það voru sorgleg afdrif
margra stóru seglskipanna, mörg
fórust í ofviðrum, sum strönduðu
og,önnur voru sigld í kaf af gufu-
skipunum, vegna þess hvað segl-
skipin voru illa lýst, höfðu aðeins
hliðarljós á siglingu. Mörgum var
lika sökkt af striðsvöldum i
báðum heimsstyrjöldum.
A seinni árum höfðu slæðst um
borð í seglskipin nokkrar tækni-
nýjungar, svo sem „brasspil" eða
vindur til þess að hagræða rán-
jm, og gátu þá 4 eða 6 menn
,brasað“ ránum á hverju mastri.
Gufukatlar voru líka komnir, sem
gátu knúið eina eða tvær vindur
við fermingu og affermingu. Það
var einnig hægt að tengja
vindurnar með kveðju fram i
akkerisspil þegar þurfti að létta
akkeri. Það var sjaldan notað,
þótti ekki svara kostnaði að
kynda upp ketilinn til þess að
létta, heldur var öll áhöfnin látin
ganga kringum „kapstaninn” á
bakkanum og vinda upp akkerið á
gamla mátann.
Barkurinn hét „Suzanne", sem
ég var á. Seglabúnaður var 10
rásegl, 8 stagsegl og svo mesan og
gaffaltoppsegl. Þessum seglum
tilheyrðu svo ótal spottar, kaðlar
og reiði, sem við þurftum að
þekkja heiti á og staðsetningu svo
nákvæmlega að ekki væri um að
villast þegar skipanir kváðu við
um kolsvartar nætur um að fækka
seglum eða fjölga. Það þekktust
ekki vinnuljós á þeim skipum.
Við sigldum á Vestur-Indíur og
sóttum þangað „logwood“, það er
rauðviðartegund, svipuð og notuð
var I hrífutinda. Við vorum að
meðaltali 45 daga á leiðinni, þó
man ég eftir einni 60 daga sigl-
ingu milli landa. Það voru
auðvitað engar kæligeymslur, en
fæðið var aðallega saltkjör og
baunir, niðursoðið kjöt,
þurrkaðar kartöflur og rúgbrauð.
Það var ekki f jölbrett mataræðið,
en réttirnir fengu allir sín viðeig-
andi nöfn hjá okkur. Lifandi svín
voru höfð með en við fengum
ekki að bragða á kjötinu eftir að
þeim var slátrað fyrr en það var