Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1975, Blaðsíða 10

Leino(fjórði frá hægri) við undirskrift vináttusamningsins 1948. Þarna má til dæmis sjá Stalin, Molotov og Kekkonen
núverandi Finnlandsforseta.
Um áramótin 1944—45 var
ljóst, að kosningar yrðu að fara
fram hið fyrsta i Finnlandi. Það
var nauðsynlegt, að hin nýju
atkvæði og nýjar raddir kæmu
fram — sérstaklega vegna Rúss-
anna. Gamla þfngið hafði setið
allan striðstímann. Kosningar
voru ákveðnar 18. marz 1945.
Þetta var þó helzt til snemmt
fyrir kommúnista. Baráttunni um
yfirráðin innan raða sósíalista var
enn ekki lokið. Og þegar ljóst var,
að alþýðubandalagið — DFFF —
myndi ekki geta innlimað allan
flokk sósíaldemókrata — FSP —
og ekki væri hægt að berja niður
hina svokölluðu Tanner-stefnu,
harðnaði kosningabaráttan stór-
lega.
Siðasta tilraun alþýðubanda-
lagsins var að bjóða
sósíaldemókrötum kosninga-
bandalag. En það tilboð féli á
kröfu alþýðubandalagsins um að
vissir menn fengju ekki að bjóða
sig fram.
Neitun sósíaldemókrata var
djarfleg ákvörðun. Rússarnir
fylgdust með þróuninni frá
fremsta bekk, og enginn vissi,
hvenær þeir myndu grípa fram í.
Frá sögulegu sjónarmiði hefði
kosningabandalag sennilega jafn-
gilt endalokum sósíaldemókrata-
flokksins í Finnlandi, sem myndi
hafa leitt til þess, að allt hið
lýðræðislega stjórnarkerfi hefði
verið i bráðri hættu.
Þær kosningar, sem nú áttu sér
stað, voru einhverjar hinar mikil-
vægustu í sögu Evrópu á árunum
eftir stríðið. Þær fóru fram, þegar
heimsstyrjöldin var að komast á
lokastig, en þó var fylgzt með
þeim af mikilli athygli bæði í
austri og vestri. Finnland var
fyrsta landið, sem tók þátt i stríó-
inu og kaus sér nýtt þing, og alls
staðar voru menn forvitnir að
vita, hvernig kommúnistar færu
út úr kosningunum.
Fyrir Rússa voru úrslitin ákaf-
lega mikilvæg, því að þau gátu
haft gruridvallar áhrif á þróunina
í þeim Mið-Evrópulöndum, sem
þá höfðu nýlega losnað undan
Þjóðverjum.
Mikil spenna og kvíði ríkti í
Finnlandi. Og ekki dró úr, þegar
flugsamgöngur við Sviþjóð voru
stöðvaðar viku fyrir kosningar og
Mauno Pekkala sagði, að Rússar
hefðu dregið saman 30 herfylki
við austurlandamæri Finnlands.
Auk þess var orðrómur á kreiki
um, að hægriöfl væru tilbúin að
grípa til vopna, ef áhrif
kommúnista yrðu of mikil.
Hvassastur og harkalegastur i
ræðuflutningi var Eero Vuori ráð-
herra (sósíaldemókrati), sem
beinlínis varaði finnsku þjóðina
við því í útvarpsræóu i byrjun
marz að kjósa „rangt“. Hægrisinn-
ar yrðu að skilja, að Finnland
hefði tapað stríði og yrði að lúta
skilmálum sigurvegaranna. Ef
þjóðin hagaði sér ekki í samræmi
við þessar aðstæður, gæti það
hreint og beint leitt til uppreisnar
eða nauðungarstjórnar, sem yrði
langtum strangari en gert væri
ráð fyrir í vopnahléssamningun-
um. Vuori skírskotaði til þess, að
stórveldaráðstefnan í Jalta hefði
skýrt og greinilega gert slikt
mögulegt.
Vuori var harðlega gagnrýndur
fyrir ræðu sina. Hún var talin
sérlega óviðeigandi með hliðsjón
af þáverandi aðstöðu landsins í
utanrikismálum.
Yrjö Leino var vissulega i fram-
boði, en hafði sig fremur lítt í
frammi vegna anna i ráðu-
neytinu. Kommúnistinn var
orðinn meiri ráðherra en
kommúnisti.
Þegar hann hefði helzt átt að
taka þátt í kosningabaráttunni,
hélt hann til Stokkhólms til fund-
ar við starfsbróður sinn þar, Tage
Erlander. Hann kom aftur með
siöustu flugvél, áður en eftirlits-
nefndin lokaði fyrir flugsamgöng-
urnar.
Leino ákvað að halda útvarps-
ræðu og pantaði tima. (Alþýðu-
bandalagið átti miklu örlæti að
fagna, þegar um tíma var að ræða
í útvarpinu til kosningaáróðurs.)
Forsetinn er sagður hafa haft
áhyggjur af því, hvað Leino
myndi segja i útvarpsræðu sinni.
En það varð ekkert Vuori- 1
hneyksli. Leino var fullur áhuga á
hinu nýja starfi í ráðuneytinu og
hélt nær ópólitiska ræðu um fá-
tækrahjálp í Finnlandi.
1 kosningunum greiddu 74,9%
kjósenda atkvæði, og var það met-
kjörsókn í Finnlandi. Alþýðu-
bandalagið vann mikinn sigur um
allt landið, hlaut 49 þingsæti,
sósíaldemókratar 50 (höfðu áður
85) og bændaflokkurinn 49
(höfðu 56). Aðrir flokkar fengu
svipað fylgi og áður.
Eftir kosningarnar hafði staða
kommúnista mjög styrkzt, og þeir
gátu nú gert allt aðrar kröfur en
áður. Leino varð fulltrúi alþýðu-
bandalagsins við viðræður um
stjórnarmyndun. Hann hafði
fengið íyrirmæli um að ná um-
fram allt innanríkisráðherra-
embættinu fyrir kommúnista. Þar
var nefnilega falinn lykillinn að
hinum raunverulegu völdum i
landinu.
Á þessum tima, um vorið 1945,
misseri eftir að hætt var að lýsa
eftir honum, stóð hann á hátindi
valda sinna.
Rússar litu á hann sem hinn
kjörna mann fyrir markmið sín.
Hann var einbeittur, en þó háttvís
og virtist vinsæll meðal þjóðar-
innar (atkvæðatölurnar sönnuðu
það), og honum hafði einnig tek-
izt að ávinna sér traust innan
borgarastéttarinnar og þá sérstak-
lega hjá Paasikivi.
Paasikivi mat Leino fyrir hinn
heiðarlega ásejning hans að vinna
þjóð sinni gagn, og honum var það
mikið kappsmál að styrkja stöðu
Leinos. Örlögin höfðu sent honum
kommúnista, sem hann gat treyst
og jafnframt átti traust Rússa.
Kommúnistaflokkurinn kunni
að meta hann, þar sem ljóst var,
að hann nyti trausts bæði Rússa
og Paasikivis. . Og Hertta
Kuusinen stóð með Yrjö Leino, af
því að hún elskaði hann.
Þannig lék allt í lyndi fyrir
Leino, og hann ljómaði af ánægju
og efldist að sjálfstrausti. Hann
var á leiðinni að verða voldugasti
maður landsins, en gaf sér aldrei
tima til að skilgreina ástæðurnar
til þess.
Þegar stjórnarmyndunin var í
undirbúningi, átti Paasikivi lang-
ar viðræður við Leino um skipan
stjórnarinnar. Þeir sátu heima
hjá Paasikivi og veltu fyrir sér
hugsanlegum nöfnum.
Af hálfu alþýðubandalagsins
fékk hann frjálsar hendur um val
á ráðherrum.
I stjórninni fengu að lokum 6
alþýðubandalagsmenn sæti og
þrír þeirra voru í kommúnista-
flokknum, 4 sósíaldemókratar, 4
bændaflokksmenn, 1 úr sænska
þjóðarflokknum, 1 úr framfara-
flokknum og 2 embættismenn
(Paasikivi forsætisráðherra, og
Enckell utanríkisráðherra.)
Þetta var i apríl 1945 og fram að
þessu hafði kommúnistum tekizt
harla vel að fylgja áætlunum
sinum. Flokkurinn átti drjúgan
hlut að samsteypustjórn, með
innanríkisráðuneytinu hafði
fengizt yfirstjórn lögreglunnar og
staða sósíaldemókrata hafði
veikzt verulega með stofnun
alþýðubandalagsins (DFFF).
1 samanburði við önnur grann-
riki Sovétríkjanna stóðu hinir
finnsku kommúnistar betur að
vígi, hvað timann snerti. Verk-
færin voru fyrir hendi. Nú var
„bara“ að hrinda í framkvæmd
hinni algjöru vaidatöku.
SALAMIAÐFERÐIN.
A árunum 1945 til 1948 lentu
um 80 milljónir manna beint eða
óbeint undir yfirráð Stalíns —
Sovétríkjanna. Hið furðulega var,
að þessi feikilega kommúnistiska
útþensla skyldi geta átt sér stað
án beinnar hernaðarárásar, Eist-
land, Lettland, Lithauen, Pólland,
Tékkóslóvakia, Ungverjaland,
Rúmenía, Búlgaría, Albanía,
Júgóslavía. Frá þýzk-rússneska
griðasamningnum 1939 tilheyrði
Finnland einnig sama landfræði-
lega hagsmunasvæði.
I ræðu við verkamannahátiða-
höld árið 1952 gaf Matyas Rakosi
forsætisráðherra og fremsti sér-
fræðingur lepprikjanna í
„staliniseringu“, leiðbeiningar í
þeirri list að ná undir sig öllum
pólitískum völdum í einu landi.
Rakosi sagði:
„Herstjórnarlistin er fólgin i
því að reka fleyga i raðir andstæð-
inganna, gera þá undrandi og efa-
blandna. Ganga í bandalög og
halda síðan valdatökunni áfram
með ýmsum aðferðum. — Hvaða
aðferðum? (spyr einhver meðal
áheyrenda). Jú, maður beitir
„Salamiaðferðinni". Tekur lítinn
bita á degi hverjum, eins og þegar
maður sneiðir niður pylsu.
(Salami: itölsk pylsutegund).
Fyrsta atriðið í þessum leik var
að koma kommúnistum inn i sam-
steypustjórnir og umfram allt að
skipa embætti innanrikis-
ráðherra. Það fannst Rússum svo
mikilvægt, að Vorosjilov
marskálkur, æðsti maöur
rússnesku eftirlitsnefndarinnar í
Ungverjalandi, hótaði að kalla
fleiri rússneskar hersveitir inn í
landið, ef kommúnisti yrði ekki
innanrikisráðherra i hinni nýju
stjórn. Matyas Rakosi studdi hann
með þvi að setja embætti innan-
ríkisráðherra sem skilyrði að þátt-
töku kommúnista i rikisstjórn. 1
stjórnmálaumræðum sagði hann:
— Lítið i kringum ykkur um
alla Austur-Evrópu og reynið að
finna eitthvert land, þar sem
embætti innanríkisráðherra er
ekki i höndum kommúnista.
Þessari forskrift, sem vafalaust
hefur verið stíluð i djúpum
Kremlar, var i reynd fylgt hvar-
vetna. En viss frávik urðu þó að
sjálfsögðu vegna stöðu
viðkomandi landa við lok stríðs-
ins. Arið 1945 voru rússneskar
hersveitir í Ungverjalandi, Pól-
landi, Rúmeníu og Búlgaríu, en
ekki i Finnlandi, Tékkóslóvakíu,
Júgóslavíu né Albaníu.
Ef til vill er það aðeins tilviljun,
að þróunin í hinum síðastnefndu
rikjum hefur orðið nokkuð mis-
munandi.
En af hverju hertóku ekki Rúss-
ar þegar i stað þau grannríki, sem
þeir höfðu áhuga á? Slik aðferð
hefði verið of ruddaleg og
ögrandi til þess, að vesturveldin
hefðu getað kyngt því. Þótt ekki
væri annað hefði það litið hræði-
lega út fyrir Rússa og
kommúnismann, einmitt þegar
jarðvegur var góður fyrir rót-
tækar vinstri hreyfingar. Nær öll
Evrópa var i rústum, öngþveiti
ríkti hvarvetna og hin gífurlegu
endurreisnarverkefni voru fram-
undan.
Við slíkar aðstæður var valda-
taka stig af stigi hin ákjósanlega
aðferð. 1 hinum hálfrotnu, gömlu
austur-evrópsku rikjum var
auðvitað bezta leiðin að láta
gömlu stjórnarkerfin glíma viö
verstu efnahagsvandamálin eftir
stríðið. Og þar sem endurreisnin
hlyti að ganga erfiðlega í fyrstu,
yrði auðvelt að ala á óánægju og
óþolinmæði fólksins og búa í
haginn fyrir atlögu kommúnista.
(Höfundur lýsir siðan þróun-
inni í áðurnefndum löndum á
fyrstu árunum eftir stríðið, og er
hún öllum kunn i höfuðdráttum.)
Það er á einhvern hátt ein-
kennandi fyrir Finna að halda, að
land þeirra myndi hafa sérstöðu i
tafli stórveldanna. Þeir hafa litið
á það sem sjálfsagðan hlut, að hin
stóra, kalda hönd myndi aldrei
lykjast um þeirra land. Það voru
til dæmis mjög fáir forystumenn i
stjórnmálum, sem héldu 1939, að
Sovétrikin myndu í alvöru hefja
strið haustið 1939.
Háttsettir finnskir stjórnmála-
menn, sem ég hef rætt við, hafa
reynt að gera litið úr þeirri hættu
á kommúnisku valdaráni, sem
vofði yfir landinu í nokkur ár.
— Það hefði ekki verið hægt
hjá okkur, segja menn.
— Það er ekki hægt hjá okkur,