Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.1973, Blaðsíða 5

Eftir Braga Kristjónsson
og sigur manneskjunnar
Harmleikaskáld meðal kvikmyndargerðarmanna
Þœttir um Carl Th. Dreyer og kvikmyndir hans
Carl Th. Dreyer, annar frá
vinstri, við gerð kvikmyndar
sinnar Heilög Jóhanna.
Frakkland 1925.
Gertrud. Danmörk 1963.
Fyrsta mynd Dreyers: Forsetinn.
Danmörk 1918.
Carl Th. Dreyer var harmleika-
skáldið meðal kvikmyndagerðar-
manna. Hann lagði öðrum fremur
áherzlu á þjökun og kúgun mann-
skepnunnar I vondri veröld. Hetjur
hans — sér I lagi kvenpersónurnar
— verða að berjast einar við heim-
inn. I myndum hans fer baráttan
fram hið innra með persónunum:
Hejlög Jóhanna efast og vantrúin
geisar í sál hennar, Gertrud, I sam-
nefndri kvikmynd, verður ein að
velja þá erfiðu braut, sem hún kýs
að ganga.
I
Manneskjan er þungamiðjan i
öllum kvikmyndum Dreyers. Kjarni
boðskapar hans var ekki, hvernig
sigra mætti hið illa I veröldinni — það
taldi hann næsta fávlslegt — heldur
hvernig breyzk manneskjan gæti bezt
varðveitt heilindi sln andspænis illum
öflum. Þessi barátta er í öllum myn-
dum hans og endar yfirleitt með and-
legum sigri manneskjunnar. Segja
má, að sálarstyrkur manneskjunnar
hafi verið aðalviðfangsefni Dreyers
alla ævi. Eigin reynslu virkjaði hann af
frábæru sálfræðilegu raunsæi. Hann
var alla tið natúralisti og jafnframt
snillingur að umskapa umhverfi.
Alkunna er, að við gerð myndarinnar
um Heilaga Jóhönnu, lét hann gera
gríðarlegan umbúnað. en brúkaði svo
aðeins lítinn hluta hans við gerð sjál-
frar myndarinnar. Tilgangur hans: að
umlykja leikarana réttu umhverfi, sem
auðveldaði þeim að fá skilning á við-
fangsefninu.
Við gerð Orðsins, sem fer fram
nálægt og á stóru heiðarbýli á Vestur-
Jótlandi fékk hann leikarana og starfs-
liðið til að útvega og koma fyrir öllum
þeim munum og hlutum, sem það
teldi tilheyra á slíkum stað. Skömmu
fyrir myndatöku fór hann svo ásamt
tökumanni sinum, Henning Bendtzen,
og fjarlægði allt nema nokkra nauð-
synlegustu hlutina. Það voru lika þeir
nákvæmlega réttu til að skapa tilætlað
andrúm. Það var innra raunsæi, sem
máli skipti fyrir Dreyer Hann lagði
lítið upp úr úthverfum natúralisma,
sem mikið var við hafður um hans
daga. Og hann var hinn mikli meistari
stílfærðs raupveruleika.
II
Carl Theodor Dreyer fæddist í
Kaupmannahöfn árið 1889. Um tvi-
tugt fór hann að skrifa leikhúsgagn-
rýni fyrir minniháttar dagblöð á lands-
byggðinni. Siðar varð hann nafn-
kunnur blaðamaður, fyrst hjá stærsta
blaði landsins Berlingske Tidende og
siðan 1912—1915 hja Ekstra-
blaðinu. Þar vakti hann mikla athygli
fyrir greinaflokkinn ..Hetjur vorra
tíma". ( stuttum pistlum skopfærði
hann snobb og tilgerð ýmissa þekktra
borgara í Kaupmannahöfn. Pistlar
þessir eru góð dæmi um fyrirlitningu
hans á allri fordild og votta um
einlægan vilja að vera sannur og heið-
arlegur.
Árið 1913 varð hann meðfram
starfsmaður hjá Nordisk Film Kom-
pagni og skrifaði næstu árin mörg
kvikmyndahandrit fyrir félagið, flest
upp úr þekktum skáldsögum þess
tima. Þetta var góð þjálfun fyrir
Dreyer.
III
Fyrsta tækifærið i heimi kvikmynd-
arinnar fékk Dreyer 1918, þegar hann
stjórnaði töku fyrsta viðfangsefnis
síns, „Forsetinn". Þetta er þunglama-
legt melódrama, byggt á sögu Karls-
Emils Franzos. Hálfvæmin saga um
dómara og baráttu hans milli starfs-
skyldu og ástar. Dreyer gerði allt hvað
hann gat að sníða vankantana af hinu
hefðbundna melódrama. Það gerði
hann með aukinni áherzlu á tökur og
greindi lif persónanna meira í sundur
en þá tiðkaðist. Hér kom strax i Ijós
heiðarleiki og samkvæmni Dreyers,
þótt það dygði ekki alveg til að gera
myndina frambærilega.
Önnur kvikmynd hans „Úr dagbók
djöfulsins" gerð 1919—1921 stud-
dist við þráðinn i bók Griffiths, Óþol-
inmæði. Myndin er í fjórum köflum
og sýnir vélar djöfsa á öllum timum
Þetta þótti vissulega mikilsverð til-
raun, en um margt er þessari mynd
áfátt, jafnvel hefur hún þótt bæði
fremur barnaleg og yfirborðskennd.
Uppbygging myndarinnar er slök. í
henni er þó ein frægasta taka Dreyers:
af sjálfsmorði einnar söguhetjunnar,
sem leikin var af Clöru Pontoppidan.
Þarna liggja fyrstu spor Dreyers að
sköpun kvenhetju — hinnar þjökuðu
kvenhetju. Dreyer lagði i þessari mynd
mikla áherzlu á nærmyndir og svo
mikla áherzlu á klippingar, að á 500
metra kafla eru um 500 klippingar og
þótti þetta nærri syndsamlegt á þeim
tima.
Þriðja kvikmynd Dreyers „Prests-
ekkjan" var gerð i Sviþjóð. Þarna var á
ferðinni skemmtimynd um ungan,
snauðan prest, sem neyddur er til að
kvænast roskinni prestsmaddömu til
að fá þægilegan sess í þjóðfélagi —r-
og kirkju. Myndin var gerð án leik-
tjalda i viðeigandi umhverfi og þykir
gædd Ijóðrænum þokka. Um þetta
leyti var Dreyer undir nokkuð þungum
áhrifum frá kvakþýðum náttúrukvik-
myndum Sjöströms og Stillers. Myn-
din um unga prestinn þótti nokkuð
„raunsæ" á sinni tíð Dreyer náði líka í
myndinni grófri kimni sveitalífsins og
hafði þó greinilega samúð með hinni
rosknu ekkju, sem i lokin gerir skyldu
sina við ungan bónda sinn — leggst
niður og deyr — svo hann fái eignazt
unga konu, sem hann þráir.
Eftir þetta lá leið Dreyers til Þýzka-
lands, þar sem hann kvikmyndaði
1921 —1922 sögu Aage Made-
lungs: „Elskið hver annan". Myndin er
látin gerast 1905 og fjallar um
rússneska Gyðinga. Tökur margar í
myndinni þykja frábærar, en annars
þótti vera um nokkra kyrrstöðu að
ræða i listrænum skilningi.
Aftur kominn til Danmerkur gerði
Dreyer mynd sína eftir verki Holgers
Drachmanns „Einu sinni var . . .",
rómantiska ævintýraóperumynd um
þekkta þjóðsagnapersónu Mynd
þessa var Dreyer mjög óánægður með
og hefur aðeins hluti hennar varð-
veitzt, samt nægilegt til að sýna frá-
bæra kimni og háð í hirðsenunum og
beztu kvikmyndun af dönsku lands-
lagi, sem unnin hefur verið Töku-
maður Dreyers var George
Schéevoigt, sem tók fjórar af myndum
hansá þriðja áratugnum.
Þessu næst gerði Dreyer kvikmynd
um niðrað lif fjöllistamanna Mynd-
in var eftir sögu 'Hermanns Bangs,
Mikaél. Dreyer reyndi að ná raunsærri
mynd af lifi þessa niðurleegða fólks.
Umhverfi persónanna i sögu Bangs er
vægast sagt ömurlegt og Dreyer tókst
að sýna það á sannfærandi hátt.
IV
Sjöunda kvikmyndaverk Dreyers var
unnið i Danmörku. Það var „Heiðra
skaltu konu þína . . .", byggt á
melódrama eftir Svend Rindom. Upp
úr þessu fremur lítilfjörlega skáldverki
vann Dreyer frábært. en þó mjög
hversdagslegt drama um smáborgar-
ann með öllum sinum einkennum,
takmörkunum og barmafullan af
sjálfselsku. í þessari kvikmynd. sem
er einstakt meistaraverk, náði Dreyer
að tengja í samruna heild sálfræðilegt
raunsæi og hárnákvæmt og trú-
verðugt umhverfi — borið uppi af
hnitmiðaðri myndatöku. Hann studd-
ist að nokkru við atburði úr eigin
æsku: kvikmyndin er mettuð allt að
þvi villimannslegri óbeit á smásálar-
legum, nízkum og geðstirðum
smáborgaranum, og i myndinni
dregur Dreyer upp eina allrabeztu
mynd sina af hinni þjökuðu kven-
ímynd sinni. „Heiðra skaltu konu
þina" vakti athygli í Frakklandi og
Dreyer var boðið að stjórna myndinni
„Brúðurin í Glomdal", sem tekin var i
Noregi 1925
Það var eftir þá mynd, að hann
skrifaði og stjórnaði i Frakklandi
frægustu mynd sinni, „Heilagri Jó-
hönnu". Mynd sem færði honum var-
anlega viðurkenningu og heimsfrægð
i „Heilagri Jóhönnu" einbeitti Dreyer
sér algjörlega að andlegri útmálun
Franih á bls. 13
©