Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.1971, Blaðsíða 2

)
Teikningaraar gerði
Eggfert Giiðmnndsson,
listmálari.
Bjarni Bjarnason frá Sjöundá og Steinunn Sveinsdóttir lilekkjuð
og fangelsuð.
fyllingunni i höfninni og þá
var hafiz4' hatnda um að ná í
uppfyllingarefni úr Skóla-
vörðuholtinu. Var það gert á
þann hátt að gufukrani gróf í
holtið eða stálið eins og það
var kallað og síðan var stálið
flutt með jámbrautarvögnum
niður að höfn. Fram að þessum
tima var Skólavörðuholtið
ósnortið af mannavöldum utan
þess að Steinfeudys lúrði
skammt frá Skólavörðunni.
Upphaf Skólavörðunnar
mun hafa átt sér stað skömmu
eftiir að Sjöuindármáfllið hlaut
lokaorð fyrir dómstólum síns
tíma.
Skólapiltar úr Dómskólanum
í Reykjavik tóku upp ýmsa siði,
sem tíðkazit höfðu í Skáiíholfs-
skóla og Hólaskóla.
Á árunum í kring um 1784
mun sá atburður hafa átt sér
stað að húsin í Skálholti
hrundu í jarðskjálfta og lagðist
þair með niiðiur gkólli þar. Hóla-
vallaskóli tók við af Skáiholts-
skólanum svo sem kunnugt er.
Það hafði verið siður i Skál-
holti þegar skólapiltar komu
til náms á haustin að þeir hróp
uðu þrjú signum á leið til skól-
ans. Fyrsta signum var gefið
v!i'ð ferjuna á Spóastöðuim. Ann-
að þegar þeir sáu til fjarlæg-
ustu hópa, sem venjulega voru
Norðanmenn eða Austfirðing
ar, áður en safnazt var saman
hjá Þorlákssæti, skammt frá
S'kiáliholtli. Þoriákis'sæti var upp
hækkað sæti hlaðið úr grjóti
og var varnargarður i kringum
það. Hægt var að sitja inni í
sætlimu og var það afflfomit að
aldri. Sagt var að Þorlákur
helgi hefði setið mörgum stund
um í sætinu í kristilegum þönk-
um og var sætið kennt við
hann. Þair söfiniuðust Skóla-
piltar saman eftir að þeir
höfðu hrópað signum er hópar
hiftiuist, með þvi að hrópa hver
gegm öðrum, alllfhiresisiilega, að
sið rómverskra herflokka.
Er skólasveinar úr hinum
ýmsu landshlutum höfðu safn-
azt samam hjá Þorláksisæti var
hrópað eitt allsherjar signum
og riðið vasklega heim að Skál-
holti svo gnýr fór á undan um
grös og á hlaðinu var heima-
fólk til þess að heilsa skóla-
piltum við mikinn fögnuð,
þjónustustúlkur, brytar, hesta-
sveinar, lærimeistarar, biskup
og þeir aðrir i hinum ýmsu virð
ingarstöðum.
Þannig var hugmyndin að
Skólavörðunni sótt til Skál-
holtsskóla og tók hún við af
Þorlákissæti. Áriö 1803 var
Hólaskóli lagður niður og þar
með var skólalaust á Islandi í
10—12 ár, en þó munu ýmsir
lærimeistarar hafa tekið sveina
í læri, umz Dómsikóllimm kom tí'l
skjalanna.
Fyrsta Skólavarðan var
mjög einföld að gerð, ekki
ósvipuð Þorlákssæti. Bekkur til
að sitja á var byggður úr smá-
grjóti og veik hann til allra
átta, en í kring var hlaðinn
varnargarður. Skólapiltar
gerðu fyrstu vörðuna.
Bæjarbúum Reykjavlkur í þá
daga var tíðgengið upp að
Skólavörðunni til þess að njóta
hins fagra útsýnis og fylgjast
með skipaferðum og þá var ef
til vill ekki laust við að marg-
ir hefðu í huga hvort Hund-
Tyrkinn léti nokkuð á sér
kræla, því ennþá var hræðsla á
þeim illvirkjum.
Það var jafnvel talað um það
í bæjarstjóm 1854 hvort ekki
væri ráðlegt að dytta að mó-
hraiukiumiuim, sem höfðrn hlaöiizt
upp á Grímsistiaðaiioilitímu og á
Skildinganeshólunum, því að.
þeir li'tu út eins og herfiokkar
að sjá séð frá hafi. Mörgum
þótti þetta heillaráð en aðrir
gerðu grín að.
í áratugi var Skólavarðan
þannig einföld að gerð og þeir
fjölmörgu sem komu á S’kóla-
vörðuholtið lærðu söguna um
Steinunni og Steinkudys og
Bjarna á Sjöundá. Örlaga-
saigam lliifðli í duilanhjúpi fortíð-
arinnar og Gunnar Gunnars-
son skrifaði Svartfugl sem
verður ávallt í öndvegi ís-
lenzkra bókmennta.
Krieger stiftamtmaður lét
hlaða Skólavörðuna upp árið
1834 og þá var varðan um sinn
köMiuð Kriegersimimde og
Skólavörðustígur Kriegersvej,
en þeir tiímar dönsku örnefna-
heitanna eru löngu niðursoðn-
iir. Stöðiuigt vairð Skólavarð-
an mikilvægari, sem áfangastað
ur þeirra sem unnu gönguferð-
um og vildu hressa upp á skap
ið, en vinsælust var hún þó sem
stefnumótsstaður ungs fólks
með blik í auga.
Því urðu þó væntanlega
ekki jafn dýrkeypt blikin og
Steinunni sem hvíldi án vigslu
utan garðs steinsnar frá þeim
stað í Reykjavík sem líklega
hvað flest ástfangin handtök
hafa átt sér stað. Þá var dys-
in farin að gróa og mosi með
ívafi puntstráa sveipaði gröf-
ina klæði, en sumir köstuðu þó
ennþá steinum í hauginn.
Sigurður Guðmundsson, mál-
ari, kom með margar hugmynd-
ir sem sviptust upp úr hvers-
dagsleika þessara ára. Ein hug
mynd hans árið 1864 var að
endurbyggja Skólavörðuna, all
myndarlega, og vildi hann að
hún yrði endurbyggð sem inn-
gangur að íþróttahöll Islend-
inga. Þar átti að vera aðstaða
fyrir háborg íslenzkrar menn-
ingar, andlegrar og líkamlegr-
ar, en fyrst átti að byggja þar
vatnsgeymi til þess að veita
vatni í hús bæjarins við Sund-
in.
Eftir hugmynd Sigurðar mál-
ara var Skólavarðan byggð 8
metra há úr steini og síðar var
sett þar ofan á fjögurra metra
hátt timburverk með hlerum,
sem hægt var að taka frá þeg-
ar . fólk vildi - njóta- útsýnisinS- '
úr turninum. Þessi fyrsta veru-
lega varða var endurbyggð
fyrst árið 1868 eftir teikning-
um Sigurðar málara. Söfnun
fór fram hjá almenningi til
þess að af þessari framkvæmd
mætti verða, en ekki safnaðist
nóg fé og borgaði Ámi Thor-
steinsson landfógeti það sem á
vantaði frá sjálfum sér.
Nú hefur Lárus Sigurbjðms-
son komið fram með þá athygl-
isverðu hugmynd að byggja
Skólavörðuna upp eftir fmm-
teikningu, en þó tiu sinnum
stærri og hafa hana þannig
sem miðbyg'gcinigu i mii.njasafni
Reykjavíkur þegar það verður
byggt hvort sem það verður í
Árbæ eða annars staðar.
Það má til gamans geta þess
að þessi hugmynd er ekki
óskyld þeim hugmyndum sem
Ásmundur Sveinsson mynd-
„Þegar sú stund kemur...“
nærri að sá ungi guðsmaður
hafi aldrei náð sér að fullu eft-
ir að hafa fylgt Bjarna til af-
töku, svo miikið þóttl honum tii
þessa dæmda manns koma, sem
jafnvel í dauðateygjunum rétti
úr sér.
Steinunn lézt i fangelsinu í
Reykjavík áður en til aftöku
kom, hrjáð á sál og líkama, og
var hún dysjuð á Skólavörðu-
holtinu fjarri öllum helgum reit
um, en í nábýli við þá sem
orðið höfðu úti á Holtinu og
reikuðu þar um í rótlausum
ótta.
Þar sem Steinka var dysjuð
hlóðst með árunum upp allmik-
ill grjótbingur, þvi margir
komu á Holtið i útsýnisferðir
til að líta út yfir Sundin og
sumir hentu grjóti að dysinni
til þess að undirstrika vanvirð-
ingu sína á þeim grafna, en aðr
ir til þess að hlaða brjóstvirki
um þessa óhamingjusömu konu.
Er frá leið skapaðist þó þjóð-
sagnablær um Steinkudys og
börn síðari kynslóða trúðu því
ekki að Steinka væri grafin
þarna. Hún var fallin í
gleymskunnar dá.
Til þess að fá sem gleggstar
upplýsingar um Skólavörðuna,
endalok hennar og Steinkudys
ræddi ég við nokkra menn sem
unnu við Skólavörðuholtið þeg
ar kista Steinunnar kom í ljós
og þegar Skólavarðan var rif-
in. Þessir menn eru Páll Guð-
mundsson úr Vesturbænum sem
vann á gufukrananum sem gróf
Steinkudys upp, Jón Jónsson
kenndur við Breiðholt, en
hann vann við niðurrif Skóla-
vörðunnar, Eggert Guðmunds-
son listmálari, sem lék sér oft
á Hoitinu og var viðstaddur
þegar kista Steinunnar var
opnuð og svo Lárus Sigur-
björnsson skjalavörður og Ámi
Óla sem manna mest vita um
sitthvað frá fornri tið.
Árið 1913 var byrjað á upp-
Frá Itauðasamli. Bærinn Sjöundá var undir miðri liliðinni, en hamrarnir, sem Jón Steingrímsson
á <að liafa hrapað nið ur. ein lengst tii hægri.
►
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
31. jainúar 197