Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1968, Blaðsíða 10

Císli Sigurösson,
USTRÆNUSTU
DÆMIN
ERUMEÐ
FÁUM MÖNNUM
Stutt samtal við Ragnar Halldórsson, skákdœma-
hötund og bónda að Kirkjubrú á Álftanesi
Ragnar Halldórsson á Kirkjubrú.
Bóndinn heitir Ragnar Halldórsson og
bærinn Kirkjubrú: Það er á Álftanesi.
Þaðan að sjá er fjallahringurinn víður
og fagur, Bessastaði ber í Esjuna. Þetta
var í maí og þó var varla sauðkropp
í hlaðvarpanum á Kirkjubrú en ærnar
stóðu þar samt með lömbin sín nýfædd,
venjulegar ær, og vel framgengnar. Hlið
grindin og dráttarvélin á hlaðinu voru
líka gamlir kunningjar, en annars býr
Ragnar einkum með hænsni, venjulegar
hænur, sem verpa venjulegum eggjum.
En það var ekki eingöngu þessvegna
að ég hafði gert mér ferð þangað suður
eftir, heldiur hafði ég heyrt að Ragnar
lumaði á merkilegu og sjaldgæfu frí-
stundadútli. Sumir munu halda því fram
að það sé skapandi list og þó flokkast
það hvorki undir tónlist, leiklist, mynd-
list né bókmenntir.
Ragnar Halldórsson, bóndinn á Kirkju
brú, er nefnilega skákdæmahöfundur.
Þeir sem sjá Lesbók Morgunblaðsins að
staðaldri ættu að hafa einhverja hug-
mynd um þau fyrirbrigði sem skák-
dæmi nefnast: þesskonar dæmi eða
þrautir birtast öðru hvoru í skákþætti
blaðsins. En við höfum fallið í sömu
gryfjuna og allir aðrir í þessu landi
eftir því sem Ragnar segir: Við höfum
birt þessi skákdæmi án þess að geta um
höfund og raunar tekið þau eftir heim-
ildum, þar sem höfundar var ekki getið,
en það telur Ragnar mikla ósvinnu og
vafalaust er það rétt.
Við Ragnar settumst við lítið borð:
þar stpð uppi tafl og á borðinu lá tíma-
rit: Stella Polaris — blað skákdæma-
höfunda á Norðurlöndum.
— Er nokkur vandi að búa til skák-
dæmi, spurði ég. Þarf nokkuð annað en
að kunna mannganginn tíl þess?
— Fyrst þú ert nú kominn hingað
alla leið út á Álftanes, þá er bezt að
ég leiði þig í allan sannleikann. I fáum
orðum sagt: Það er mikil'kúnst að búa
til gott skákdæmi, en skákdæmi eru auð
vitað afskaplega misgóð. Það er sérgáfa
sem til þess þarf.
— En eru menn ekki þeim mun betri
að búa til skákdæmi, sem þeir erusnjall
ari í skák?
— Nei, ekki þarf það að vera. Það
gerist sjaldan að skáksnillingar búi til
góð skákdæmi. Og snjallir skákdæma-
höfundar eru sjaldnast góðir í tefldri
skák. Þetta eru tvær nokkuð ólíkar hlið
ar á skákinni. Stíll skákdæma er til
dæmis. mjög margþættur. Þar er byggt
á margskonar stefum. Sumir leitast við
að setja saman þung dæmi, alveg eins
og sum skáld yrkja þung ljóð. Skák-
dæmi eru að sjálfsögðu hugverk, en það
er alveg makalaust, að hér eru skák-
dæmi birt og höfundarins aldrei getið
fremur en hann væri ekki til,
— Er ekki misjafnt hvað margir tafl-
menn eru notaðir í skákdæmi?
— Jú, það er hægt að búa til dæmi
með örfáum mönnum og þannig eru list-
rænustu dæmin uppbyggð. En svo er
líka hægt að nota heilan herskara.
— En eru þá skákdæmin þeim mun
þyngri, sem mennirnir eru fleiri?
— Nei, ekki þarf það endilega að
vera svo. Sum þyngstu dæmin eru ein-
mitt þannig, að fáir menn eru á borði.
— Hver er þá grundvöllurinn í skák
dæmi, ef svo mætti segja?
— Jú, það liggur alveg ljóst fyrir.
Grundvöllurinn í skákdæmi er þannig,
að aðeins einn leikur kermur til greina
i upphafinu hjá hvítum. Það er kallaður
lausnarleikur. Að þeim leik loknum geta
komið til greina geysilega margar leið-
ir- Það þykir ekki gott, ef um tvær
byrjunarleiðir er að ræða í skákdæmi.
Danir kalla, að þá sé dæmið „bilöseligt".
Það er auðvitað miklu minni vandi að
búa til skákdæmi með fleiri en einum
lausnarleik og án þess að því ljúki með
hreinu máti.
— Hvað áttu við með hreinu máti?
— Hreint mát er það kallað, þegar
enginn reitur er mátaður nema af ein-
um manni. Og hreint mát verður frekar
til, þegar fáir menn eru notaðir í skák-
dæmi.
— Er langt síðan þú byrjaðir að
glíma við skákdæmin?
—Eg er búinn að kljást við þau hátt
í þrjá áratugi. Ég byrjaði í Vestmanna-
eyjiyn 1940. Þá var ég 25 ára, og kýnnt-
ist þar Sigurbirni Sveinssyni rithöfundi,
sem gaf út Bernskuna. Hann var lista-
maður í eðli sínu, hrifnæmur og ein-
lægur, en sérkennilegur að innræti og
raunar einnig að útliti. Hann minnti dá-
lítið á H.C. Andersen. Sigurbjörn var
líka músikalskur: hann lék á gítar og
bjó til lög. í tefldri skák var hann
ekki sterkur en hann byrjaði fyrstur
manna hér að búa til skákdæmi. Ég
hygg, að það liggi eftir hann um 40
skákdæmi og sum eru prýðisgóð. Ég um-
gekkst hann talsvert í Vestmannaeyjum
og hann bað mig alltaf að koma til sín
klukkan sex á mínútunni. Þá var hann
venjulega staddur í kompu afsíðis og
ræskti sig til þess að láta mig vita af
sér. Svo sagði hann: „Ertu kominn til
að skoða“. Ég kvað svo vera. Síðan fór-
um við yfir nýjustu skákdæmin hans
og Sigurbjörn hafði yndi af þessu.
Þessi skákdæmi hans eru víst til hjá
frænda hans í Eyjum, og hann mun
eiga þau. Það er ekki vanzalaust að
ekkert skuli hafa verið gert með þau.
Þessi skákdæmi Sigurbjörns munu flest
vera óbirt og þau eru merkilega góð:
þau eru yfirleitt létt og falleg og henta
vel byrjendum.
— Eru viðurkenndir skákdæmasnill-
ingar til í heiminum á sama hátt og
maistarar I tefldri skák?
•— Já, vissulega, og það eru haldin
mót eða þing, þar sem skákdæmahöf-
undar úr öllum heiminum koma saman.
Svo eru gefin út blöð, til dæmis þetta
á Norðurlöndum: Stella Polaris. Þarna
eru ný skákdæmi eftir Norðurlandamenn
og það er merkilegt, hvað þeir sem
sökkva sér niður í þetta, þekkja dæmin.
Skákdæmi er ekki viðurkennt ef það
er augljóslega mjög líkt einhverju, sem
áður hefur fram komið. En listrænustu
og skemmtilegustu dæmin eru þannig, að
þau koma á óvart. Lausnarleikurinn er
þá gjarnan þannig, að venjulegum skák
manni, eða þeim sem ekki er vanur að
fást við skákdæmi, mundi sízt af öllu
detta hann í hug. En þó er það eini
leikurinn sem kemur til greina til að
leysa dæmið í ákveðnum leikjafjölda.
— Er algengt að skákdæmi sé leyst
í mjög fáum leikjum?
— Já, algengast eru þriggja leikja
dæmi, en eftir því s:m leikirnir verða
fleiri verður dæmið erfiðara. Þriggja
leikja dæmi er til dæmis ótrúlega mikið
erfiðara en tveggja leikja dæmi. Ská’k-
dæmi geta annars verið allt upp í 100
leiki, en þau eru bara fyrir algerlega
brjálaða menn.
— Hefurðu sent skákdæmi til birting
ar eríendis?
— Já, samtals hef ég sent út 10 dæmi
og fengið 8 birt. Eftir því sem ég bezt
veit, fást mjög fáir við þetta hérna og
kannski er ég sá eini, sem hef fengið
birt skákdæmi erlendis. Þessi dæmi mín
hafa öll birzt í Politiken í Kaupmanna-
höfn og þá er alltaf getið um, að dæmið
sé „original", sem merkir að það hafi
ekki birzt áður.
— En hversu mörgum dæmum hef-
urðu annars komið saman?
— Ég hef gert 50-100 dæmi, en ég er
ekki ánægður með eitt einasta þeirra-
— Getur það tekið langan tíma að
koma saman dæmi?
— Já, stundum hef ég verið mjög
lengi að því. Það gæti vel tekið 20-30
klukkustundir, eða ef maður ynni við
það fimm daga í röð frá kl 7 á kvöldi
og talsvert fram á nótt.
— Og hversu oft seztu niður við
þetta eftirlætishugðarefni þitt?
— Ef vel liggur á mér þá föndra ég
við skákdæmi á hverjum degi.
— Væri kannske hægt að fá nokkur
skákdæmi eftir þig til birtingar?
— Því ekki það. Fyrsta skákdæmi
mitt varð tii 1941 í Vestmannaeyjum,
vegna áhrifa frá Sigurbirni SveinssynL
Auðvitað er það ekki merkilegt og van-
ur skákdæmamaður sér lausnina á auga
bragði. Þetta varð þó nógu góð byrj-
un fyrir Sigurbjörn, því hann spratt
upp úr stólnum, hneigði sig með lotn-
ingu og hrópaði: „þú hefur meðtekið
andann“! En bætti svo við, eins og ávallt
síðan, er ég kom með nýtt dæmi til
hans:
„Er þá ekki gat á því?!“ það reyndist
ekki „gat á því“ og Sigurbjörn vígði
mig við hátíðlega athöfn, með tilheyr-
andi handapati og hneigingum sem verð
andi skákdæmahöfund!
Það kom mér skemmtilega á óvart,
hvað þetta litla dæmi þvældist fyrir
ýmsum, sem annars kunnu vel mann-
ganginn og sumir meira og það upp-
örvaði mig að halda áfram, annað mál
er svo það, að þetta dæmi vefst ekki
fyrir öðrum en þeim, sem óvanir eru
skákdæmum. Þetta er byrjendaverk og
verður að skoðast í því ljósi.
1.
Hvítur mátar í öðrum leik:
* b c d « f g ti
f
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. júní 1968