Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1968, Blaðsíða 8

Horft um öxl
Jón Hnefill AÖalsteinsson:
HRAFNKOTLU
ÚTGÁFAN
1942

AÐDRAGAMDI
OG EFTIRMÁL
Toikning Gunnlaugs Schevings af
Hrafnkeli Freysgoða á vaðásnum var í
hluta upplagsins af útgáfunni 1942.
Dr. Halldór Laxness
Síðsumars 1942 kom á markað í
Reykjavík ný útgáfa af Hrafnkels
sögu Freysgoða. Á titilblaði útgáf-
unnar stendur: Hrafnkatla. Halldór
Kiljan Laxness gaf út með lögboð-
inni stafsetningu íslenzka ríkisins.
Reykjavík 1942. Ragnar Jónsson,
Stefán Ögmundsson.
Nokkrum dögum eftir útkomu
Hrafnkötlu, 17. september 1942, birt-
ist í Morgunblaðinu frétt með yfir-
skriftinni: Málshöfðun gegn útgef-
endum „Hrafnkötlu“. Fréttin var á
þessa leið:
„Dómsmálaráðuneytið hefir fyrirskip-
að sakadómaranum í Reykjavík að höfða
mál á hendur útgef.endum „Hrafnkötlu“
fyrir brot á lögum, sem sett voru á
þinginu 1941 um útgáfu fornritanna.
Útgefendur „Hrafnkötlu" eru Hall-
dór Kiljan Laxness rithöfundur, Ragn-
ar Jónsson forstjóri og Stefán Ögmunds
son prentari.“
Málghöfðunin vegna útgáfu Hrafn-
kötlu var byggð á því, sem þegar hefur
verið rakið um útgáfuna. Meint lagaibrot
útgefenda var í því fólgið, að þeir höfðu
gefið söguna út með lögboðinni staf-
setningu íslenzka ríkisins. Lög höfðu
verið sett á Alþingi tæpu ári fyrr og
er til þeirra vitnað í formála Halldórs
Laxness á þessa leið:
„Hrafnkatla er hér með örfáum undan-
tekningum prentuð samkvæmt hinni
sígildu útgáfu Konróðs Gíslasonar,
Kaupmannahöfn 1847, og færð til lög-
boðinnar stafsetningar íslenzka ríkisins
í sérstakri minningu um stjórnarskrár-
brot það, sem þjóðlífi íslendinga tókst
að fá alþingi til að drýgja í fyrra
með setningu skoplaga þeirra gegn
prentfrelsi á fslandi, þar sem íslend-
ingum var gert að skyldu að nota
danska nít j ándualdarstaf setningu
kennda við Wimmer, á íslenzkum forn-
ritum.“
Lögin sér hér er að vikið, eru lög
nr. 127, 9. desember 1941 um viðauka
við lög nr. 13, 20. október 1905 um
rithöfundarétt og prentrétt. Þau eru
þannig:
1. gr. Þó að 50 ár eða meira séu liðin
frá dauða rithöfundar, má ekki birta
rit hans breytt að efni, meðferð eða
málblæ, ef breytingunum er svo háttað,
að menning eða tunga þjóðarinnar bíði
tjón af. Eigi má heldur sleppa kafla úr
riti, nema þess sé greinilega getið í út-
gáfunni.
2. gr. Hið íslenzka ríki hefur eitt
rétt til þess að gefa út íslenzk rit, sem
samin eru fyrir 1400. Þó getur ráðu-
neyti það, sem fer með kennslumál,
veit öðrum leyfi til slíkrar útgáfu, og
má binda leyfið því skilyrði, að fylgt
sé samræmdri stafsetningu fornri. —
Þrátt fyrir ákvæði þessarar greinar hef
ur Hið íslenzka fornritafélag heimild til
útgáfu fornrita.
3. gr. Brot gegn lögum þessum varða
sektiun 100-10000 króna, og óheimil rit
skulu gerð upptæk, nema brot sé smá-
vægilegt.
4. gr. Dóms- og kirkjumálaráðuneyt-
ið gætir þess, að lögum þessum sé fram-
fylgt. Með mál út af broti á lögum þess-
um skal fara sem almenn lögreglumál.
5. gr. Lög þessi öðlast gildi þegar í
stað, og taka fyrirmæli þeirra til allra
rita, sem út verða gefin eftir gildis-
töku þeirra.
Lög þessi voru samþykkt á auka-
þinginu haustið 1941. Frv. að lögunum
var lagt fram 4. nóv., flutt af menntm.
Nd. samkvæmt beiðni dóms- og kirkju-
málaráðuneytisins. Framsögumaður af
hálfu nefndarinnar var Bjarni Bjarna-
son. f framsöguræðu sinni við 1. umr.
10. nóv. sagði hann m.a.:
„Tilefni þess, að dóms og kirkjumála
ráðuneytið hefur beðið menntmn. að
jl p
fflytja þetta frv.
mun vera það, efit
ir því sem stend-
ur í grg. frv., að í
ráði er að gefa ís
lenzku fornritin
út með niútrma-
stafsetningu, jaifn-
vel stytt og um-
rituð. En þetta er
talið bæði óvið-
eigandi og við-
sj'árvert, og skuili
þau skv, þessu
frv. aðeins gefin út á samræmdu fornu
máli.“
Sú útgáfa, sem Bjarni Bjarn-ason vík-
ur að í ræðu sinni, var fyrirhuguð út-
gófa Halldórs Laxness á Laxdælu.
Einar Olgeirsson tók næstur til máls
og lýsti sig mjög andvígan frv. Hann
sagði m.a.:
„Nú vil ég spyrja, hvaða goðgá það
geti verið að gefa íslendingasögurnar
út með nútíma-
stafsetningu. Fyr-
ir því hafa ekki
verið færð nein
frambærileg rök.
En svo er hitt: —
Hvað væri umnið
með því að fá sög
uirnar með niútíma
stafsetninigu, fá
öll orð þeirra og
orðatiltæki í nú-
tímabúningi? Það
mundi reynast á-
kaflega rnikil auðgun nútímamálsins, en
það er svo með þessa gömlu staf-
setningu, að mönnum finnst sem
margt af því, sem með henni er skrá-
sett, sé ekki lengur regluleg íslenzka.
Með því að gefa sögurnar út með nú-
tímastafsetningu væri því ís'lenzkt miál
auðigað stórlega á tímum, þegair þess er
mikil þörf“. »
Um tilefni frv. fer Einar Olgeirsson
þessum orðum:
„Vitanlegt er, að tilefnið er ekki anm
að en það, að einum manni er illa við
annan mann, hv. þm. S.—Þ, Jónasi Jóns
syni er illa við helzta rithöfund þjóð-
arinnar Halldór Kiljan Laxness, og þegar
J. J. heyrir, að H. K. L. ætlar að gefa
út Laxdælu með nútímastafsetningu,
þá ásetur hann sér að koma í veg fyrir
það.“
Rúmri viku síðar kom frv. til ann-
arrar umræðu í neðri deild. En nú voru
viðhorfin breytt. Slysið var hent, Lax-
dæla var komin út með lögboðinni staf-
setningu og mótuðust umræður þing-
deildarinnar að sjálfsögðu nokkuð af
þeirri staðreynd. Framsögumaður nefnd
arinnar, Bjarni Bjarnason, sagði m.a.
í sinni ræðu:
„Nýlega er kominn fram á sjónar-
sviðið nýr bókaútgefandi, kaupmaður
hér í bænum, sem hefur auðgazt mikið
á að selja almenningi „margarine". En
vegna verðlagseftirlits gat hann ekki
lengur auðgazt á því. Hann fékk því í
lið með sér sæmilega vinnufæra menn
sem meta það mikils að fá erfiði sitt
allvel borgað. Þeir fóru að gefa út
bækur og völdu sér íslendingasögur til
þess, samkv. lýsingu, sem ég hef ein-
hversstaðar lesið um fyrirhugað fyrir-
tæki í þessu sambandi. Þessir menn
vinna nú aðeins á fyrsta stigi þess
skemmdarverks að telja ungu fólki trú
um, að það eigi ekki að lesa fornmálið,
heldur þær bækur, sem birtar eru með
þeirri stafsetningu, sem lögboðin er á
hverjum tíma. Undantekningar megi þó
gera, ef til séu móðins rithöfundar,
þrátt fyrir það, að þeir afskræmi málið
.... Bókin átti að skreytast með mynd
um. Ég hygg að Tryggvi Magnússon
hafi átt að yrkja söguhetjurnar í mynd
um. En mikið lá við. Myndunum varð
að fleygja, og að prentun var látið
vinna nótt og dag, að ótta við, að Alþ.
gripi inn í og kæmi í veg fyrir braskið."
Ennfremur segir sami træðumaður:
„Nú er því haldið fram, að þetta,
að snúa íslendingasögunum á nútíima-
stafsetningu, eigi að vera til að auð-
velda fólki lesitur þeirra og akýna sög-
urnar betur. Ég hefi áður lýst skoð-
un minini á þessu og ætíla ekiki fretoair
út í það. En sami maðurinn, sem gefur
út þessa sögu, segir avona í formálanum,
með leyfi hæstv. fonseta: „Er sem snilll-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. júní 1968