Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1965, Síða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1965, Síða 12
og briíðkaiips- siðir til forna Eftir Elinborgu Lárusdóttur Kreddur egar piltur og stúlka felldu hugi saman í gamla daga, var ekki margt við það að athuga. Væru þau umkomulaus, skipti sér enginn af því, ef engir mein- bugir voru á, siðferðisbrot eða því um líkt, sem hart var tekið á í þann tíð. Ýmsir erfiðleikar gátu þó steðjað að. Bf pilturinn vildi ekki þekkjast stúlk- una, eða stúlka piltinn, varð að leita ráða til þeirra, sem eitthvað kunnu fyrir sér og reyndari voru. En til forna kunnu menn ráð við því og þau fleira en eitt Meðal þeirra var brönugrasið eða hjóna- rótin talin kröftug, það er að segja ræt- urnar. En undir hverju grasi eru tvær rætur, sín hvors eðlis. Skal grafa rætum ar upp að næturlagi. En vandlega skal þess gætt, að enginn angi slitni af, þá missa þær mátt sinn. Til þess að ná ástum þess sem maður hefir hug á, skal leggja aðra rótina undir kodda hans eða hennar, án þess það vitnist. Svo sefur hann eða hún á hinni rótinni og á þá allt að ganga í vil. Mörg fleiri ráð kunnu menn í gamla daga til að ná ást- um pilts eða stúlku. I>egar ég var telpa heima, heyrði ég talað um rúnakefli, en ekki hefi ég séð þau. Þeirra er þó getið í „Mannamun", ef ég man rétt. Þar komu að líkum kunnáttumenn til greina, „galdramenn", sem gerðu rúnirnar Og lásu svo vissa formúlu jrfir keflinu til að magna kraft þess. Gott var og að skrifa nafn sitt á svartan agat. Skafa svo nafnið ofan í messuvín og gefa stúlk- unni, sem maðurinn vildi eiga ástir við, drykkinn. Eitt ráðið var að taka arnar- fjöður, fylla hana með kvikasiltfri, og láta hana í skóinn. Annað: tak lokk úr þínu hári og hári stúlkunnar og brenn til ösku í vatni þínu á blágrýtishellu á náttarþeli og gef stúlkunni inn öskuna í messuvíni og mæl um leið: „Samblandist nú elska okkar sem miskunn Guðs við ána Jórdan forðum, þá hann lét skíra sig í nafni föður, sonar og heilags anda, amen“. Margt fleira gat verið gagnlegt, ef kunnáttusamlega var farið með, en aldrei munu þó erlendir ástardrykkir hafa tíðkazt hé<r á landi. Þá voru ýmis tákn, sem tekið var mark á í sambandi við ástir og giftingar. Ef stúlka hafði hvíta bletti á nöglun- um, áttu jatfn margir að fella hug til hennar og blettirnir voru margir. Ef ógift stúlka fer í föt af karlmanni eða setur hatt hans á höfuð sér, er það merki þess, að henni lízt vel á hann. Losni skóþvengur á ókvæntum manni kvænist hann eftir stuttan tíma. Ef pilt- ur finnur sokkaband af stúlku, á hann að ráða giftingu hennar. Ef ókvæntur maður er góður við köttinn, verður hann líka góður við konuna. Sé stóra táin lengri en sú næsta á maður að taka niður fyrir sig, en sé hún styttri á maður að taka upp fyrir sig. Margar fleiri kreddur mætti til tína, en allt það yrði of langt upp að telja. Þetta er aðeins einskonar forspjall að brúðkaupssiðun- um. Á fyrri öldum og allt fram undir síðustu aldamót munu feðurnir oftast hafa komið sér saman um að tengja saman börn sín. Einkum ef um heldra fólk var að ræða eða ríka bændur. Var þá lítið spurt um vilja barnanna sjálfra né annarra aðstandenda. Nú stoðaði ekki að leita á náðir hjálparmeðala því að vilji gömlu mannanna réð örlögum barna þeirra. Var þá venjulega allt miðað við 44 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ættir og þó einkum ríkidæmi. Á fyrri öldum fór fram opinber trúlofun með fimm vottum. Voru þá bornar fram sömu spurningar og við venjulega hjónavígslu nema hvað sett var trú- lofast í staðinn fyrir að giftast. Svo var drukkið festaröl með mikilli viðhöfn. Trúlofunarhringir tíðkuðust ekki fyrr en á 19. öld. Að afstaðinni trúlofun átti að lýsa þrisvar í röð með kærustupör- unum. Eftir lýsingarnar mátti brúð- kaupið fara fram. Gát átti prestur að hafa á því, að ekki liði of langur tími frá lýsingum til brúðkaups. Væru hjón- in treg til að fullkomna sáttmálann með brúðkaupi, mátti þvinga þau með sekt- um. Eftir hjúskaparlögum 30. apríl 1824 (6. gr.) var lýsing gild í 3 mánuði, en annars átti lýsing fram að fara á ný, ef allt átti að vera lögum samkvæmt. Ef ekkert varð samt úr brúðkaupi, þrátt fyrir áminningar og hótanir, var því stundum aflýst. Margt var nú að varast milli festa og brúðkaups og fóru kærustupörin stund- um ógætilega, að gamla fólkinu fannst. Ekki mátti unnustinn gefa kærustunni skæri, né hún honum skegghníf meðan á trúlofuninni stóð. Þá átti að slitna upp úr trúlofuninni. Dreymi einhvern að trúlofunarhringur sé týndur eða brotinn er það fyrir tryggðarofum. Gefi maðurinn kærustunni söðul og sé söðull- inn valtur, reynist maðurinn ótrúr og svikull.. Á Vestfjörðum tóku menn mark á hringunum, hve ástin var heit. Víður giftingarhringur merkti of mikla ást, þröngur hringur of litla. A. 16., 17. og 18. öld fór brúðkaup heldra fólks fram með mikilli viðhöfn og íburði bæði í mat og drykk, því að oft var fast drukkið. Dæmi eru um, að veizlurnar vöruðu í viku til hálfan mán- uð. Veizlurnar fóru oft fram á kirkju- stað, því að óvíða var húsakostur svo góður að hægt væri að hýsa fjölda gesta. Sumir lágu í tjöldum, ef veður leyfðu, að'rir riðu til næstu bæja og gistu þar, en komu svo aftur að morgni og tóku áfram þátt í veizlugleðinni. Brúðgumi, brúður og veizlufólk reið venjulega til kirkju á laugardegi og voru þá, ef tíð leyfði, tjöld reist utan túns. Þangað riðu karlar og tók brúð- gumi á móti þeim þar og sveinar hans og veittu þeim öl og vín. Síðan var riðið heim á staðinn. Riðu þá boðsmenn á undan, tveir og tveir samhliða, alltaf fót fyrir fót. Síðast reið brúðgumi og tveir vildustu vinir hans sinn til hvorr- ar handar. Konur námu ekki staðar við tjöldin, en riðu beina leið til bæjar, og tók brúðurin og brúðarmeyjar þar á móti brúðguma og hans fylgdarliði. Síð- an var gengið til kirkju og hlýtt á aftansöng. Þegar aftansöng var lokið gengu karlar til stofu, en konur til brúðarhússins. Var þar allt vel fyrir búið. Ljós tendruð og dúkuð borðin. Valinn var ákveðinn maður að stjórna veizlunni og sjá um að allt færi vel fram; Hann var kallaður siðamaður. Voru þetta oftast mektar bændur eða prestar. Siðamaður vísaði til sætis i stofu. Sat húsbóndi í öndvegi. Til beggja handa honum sátu mestu virðingarmenn sveitarinnar. SvO hófst veizlan. Var nú hver réttur borinn inn eftir annan. Með hverjum rétti voru minni drukkin. Mælti siðamaður ákveðinn formála fyrir hverju minni og voru sungin vers á eftir. Stór skál með víni var borin inn og áttu allir af að drekka. Mikið þótti til koma að minnin væru drukkin ósleitilega, Minnaröðin var tíðast þessi: ]VIeð fyrsta rétti var sunginn borð- sálmur, öðrum velkoirjmdaminni, þriðja heilagsandaminni. Síðan var sunginn sálmur um leið og staðið var upp frá borðum. Á sunnudagsmorgun voru boðsmenn árla á fótum og átu „frúkost", sem kall- aður var. Síðan gengu karlmenn úr stofu er, konur settust þar inn og sátu á „brúðarbekk“. Þá gengu karlar í stofu og heilsuðu hverri konu með handabandi. Þá risu konur úr sæti, en talsmaður brúðguma gekk fram og hóf ræðu við svaramann brúðarinnar og mælti til eig- inorðs við hana fyrir hönd brúðguma og lýsti kaupmála. Svaramaður brúðar ját- aði kaupunum fyrir hennar hönd. Allt var þetta form eitt og siðvenja, því að slíkir samningar voru áður um garð gengnir við trúlofunina og kaupölið. Svo flutti prestur blessunarræður yfir hjóna- eínunum. Þá kvöddu karlmenn og gengu út aftur. Síðan var gengið til kirkju. Var þá skipaður brúðargangur eftir leiðsögn siðamanns. Fyrst gengu ógiftar konur tvær og tvær saman. Fremst þær, sem yngstar voru og höfðu minnsta mannvirðingu, en því aftar þær, sem tignari voru og nákomnari brúðhjónunum. Þá kom brúðurin síðust og leiddu hana tvær brúðarmeyjar. Þá komu giftar konur og gengu næst henni Þær, sem göfgastar v°ru. Brúðargangurinn var genginn mjög hægt og sálmur sunginn meðan gangan varaði. Við kirkjudyr tók siða- maður á móti brúðinni og leiddi hana tii sætis í kórnum í hjónastólinn hjá brúðguma. Þá hófst messugerð og stóðu brúðarmeyjar og sveinar brúðguma bak við stólinn meðan athöfnin fór fram. En brúðhjónin voru gefin saman milli pist- ils og guðspjalls. Að guðsþjónustu lokinni var aftur genginn brúðargangur frá kirkju til bæjar. Gengu konur til brúðarhúss en karlar til stofu. Var nú setzt að veizlu eins og kvöldið áður og sat húsbóndi fyrir miðju háborði, en við framhluta háborðsins, er var til vinstri handar húsbónda, og hét brúðgumakrókur, sat brúðguminn milli sveina sinna. Fyrst var sunginn borðsálmur, síðan voru minni drukkin. Sá hluti háborðsins, sem var til hægri handar við húsráðanda, nefndist brúðarkrókur, og stóð hann auður að sinni. Með tveim fyrstu réttun- um var lítið drukkið, en með þriðja rétti var drukkið heilagsandaminni. Var þá formáli annar en kvöldið áður. Hið sama fór fram í brúðarhúsinu. Þar sátu konur líka að veizluborði. Þurfti þetta helzt að ganga jafnt á báðum stöðum ef vel átti að fara. Þegar heilagsaudaminni var drukkið, voru sendir menn úr stofu til brúðarhúss með vínbikara eða vínskál- ina, er þeir færðu konunum, og báðu þær að því búnu að ganga til stofu. Framhald á bls. 47 n 24. desember 1965

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.