Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1965, Blaðsíða 7

RICHARD
Brezka heimsveldinu hefur
verið þjónað af mörgum
og margvíslega allt frá því að það
upphófst með starfi nokkurra sjó-
ræningja á ofanverðri 16. öld þar
til því var tekin formlega gröfin ef
svo mætti segja með hinni geysi-
viðhafnarmiklu útför síðasta heims-
veldissmiðsins og vindmylluriddara
fornrar dýrðar, Winstons Churc-
hills, nú fyrir fám misserum.
Einn hinn sérkennilegasti í hópi
brezkra heimsveldissmiða og stór-
menna var hinn fjölmenntaði liðs-
foringi og rithöfundur, Richard F.
Burton, einhver víðförlasti maður
sinnar tíðar og landkönnuður á
borð við Marco Polo, Stanley og
Sven Hedin-
Richard F. Burton fæddist í Hertfords-
hire 1821, og líkt og margir fjölhæfir
gáfumenn meðal Breta var hann af
írskum ættum.
Móðurafi hans var forríkur Englend-
ingur sem ætlaði að arfleiða dótturson
einn að hálfri milljón punda, en móðir
hans reyndi að koma í veg fyrir það og
vildi að féð gengi til hálfbróður síns,
sem var fátækur lögfræðingur. Gamli
maðurinn ætlaði þó að fara sínu fram,
ók til lögfræðings til þess að breyta
erfðas'kránni í vil hinum unga dóttur-
syni, en hné niður dauður er hann
sté út úr vagninum. Þetta var í fyrsta
en ekki síðasta sinni sem Dick litli
virtist ætla að höndla gæfuna en missti
af henni.
Richard var sendur til Oxford að
nema guðfæði er hann hafði aldur til,
en hann reyndist ekki auðveldur skóla-
sveinn. Hann óskaði sjálfur eftir því að
mega leggja stund á arabísku og Aust-
urlandafræði, en við það var ekki kom-
andi hjá föður hans. Hann las þá ara-
bísku myrkranna milli á eigin spýtur
en skeytti ekki hætishót um áminning-
ar lærimeistaranna. Honum tókst því
næst að láta vísa sér burt úr skóla og
varð faðir hans að láta undan. Herinn
og nýlendurnar hafa jafnan tekið við
þeim heldri manna sonum sem til einsk-
is annars reynast nýtir í Englandi. Hann
komst í herþjónustu og auðvitað kaus
hann að fara til Austurlanda þ.e. Ind-
Jands. Þar eystra hóf Burton hið þrot-
lausa nám sitt í tungumálum, siðum og
háttum Austurlandabúa. Hann lærði að
skilja og tala til fullnustu persnesku,
Púnjabmál, pushtu, hindi, maruti, sindi
og fjölmörg önnur mál og mállýzkur.
Hann lærði austurlenzkar baráttuað-
íerðir með hnífum og bjúgsverðum og
glimuaðferðir og gaf út leiðbeiningar
um þetta fyrir brezka herinn. Ungur
hafði hann tamið sér vopnaburð, eink-
um skylmingar og hlaut síðar nafnbót í
Frakklandi sem meistari í þeirri íþrótt.
Þekkingarþró hans var óseðjandi. Hann
©ðlaðist verulega þekkingu í læknis-
fræði og náttúrufræði þeirra tíma, varð
gagnkunnugur námaiðnaði. Trúarspeki
©g leyndardómsfullir trúarsiðir urðu eitt
helzta viðfangsefni hans um skeið og
hann hlaut viðurkenningu sem meist-
ari í Súfí, þ.e. trúarspeki íslams.
'T' þessum Srum var hann lengst
ef undir stjórn hins kunna hershöfð-
ingja Breta, Napiers, sem notaði sér
óspart hinn mikla hæfileikamann til
Richard F. Burton, 27 ára gamall, í austrænum búningi
njósna til þess að fá hjá honum áreið-
anlegar skýrslur um hugarfar lýðsins í
landinu. Honum var lafhægt að dulklæð
ast sem persnesk-afganskur kynblend-
ingur og hlera allt sem talað var á torg-
um og mannamótum. Það er talið að
hann hafi komizt að samsærinu mikla
sem gert var gegn Bretum 1857, löngu
áður en það varð og varað yfirvöldin
við því, sem auðvitað gáfu engan gaum
að orðum þessa hálfþrítuga liðsforingja,
sem hafði auk þess illt orð á sér fyrir
nána umgengni við bústaði gleðikvenna.
Eitt af mörgum hugðarefnum Burt-
ons voru hin fjölbreytilegu ástamál og
kynferðislíf hinna blóðheitu og tilfinn-
ingaríku Austurlandabúa. Fyrstu þekk-
ingu sína á því sviði hefur hann ef-
laust fengið hjá innfæddum ástmeyj-
um sem þá voru sjálfsögð tízka meðal
enskra liðsforingja.
En opinskáar lýsingar, innileg fyrir-
litning hans á borgaralegum yfirdreps-
skap og hispurslausrar rannsóknir hans
á þessum málum, jafnt á andlega svið-
inu sem því raunhæfa, féllu ekki í
kramið hjá hinni teprulegu kynslóð
Viktoríutímabilsins. Sálfræðilegar og
líffræðilegar rannsóknir á þessum sterk-
asta þætti mannlegs lífs hættu ekki
að vera feimnismál fyrr en á dögum
Jungs og Freuds. Það var auðvitað ekki
líkt hinum skapmikla hæfilei'kamanni að
vera með tæpitungu við landa sína
hvorki í ræðu né riti. Óvinir hans
sögðu að af þeim 30 tungumálum og
mállýzkum sem Burton kunni, væri klám
það málið, sem hann kynni bezt. Tæpi-
tungulaus skýrsla hans um ólifnað og
kynvillu á Indlandi kom honum út úr
húsi hjó yfirmönnum hersins og batt
enda á framavonir hans þar.
Burton var sískrifandi a'lla æfi. Rit-
vehk hans eru um áttatíu bindi, stór og
smá um hvaðeina sem bar fyrir hann
um dagana. Stíll hans er hraður, stund-
um skrúðmáll, og oft mjög laus í reip-
Eítir Egil J. Stardal
unum. Það er hætt við að honum hafi
gefizt lítill tími á hinum athafnasama
æviferli til þess að liggja yfir og nostra
við þessar umfangsmiklu ritsmíðar.
Þegar Burton var 27 ára gamall og
sá ekki fram á neinn frama í Indlands-
hernum ákvað hann að leita fyrir sér
á nýjum vettvangi. Enn voru víðlend
svæði ókönnuð og ókunn hinum vest-
ræna heimi, enn voru fjölmargir staðir
þar sem hvítir menn hvorki máttu né
þorðu að setja fót sinn á. Burton ákvað
að fara til Mekka, hinnar helgu borgar
Múhameðs, dulbúinn sem pílagrímur.
Honum tókst að fá ársleyfi úr brezka
hernum undir því yfirskyni að hann
ætlaði að kaupa hross til kynbóta í Ara-
biu.
Hann hóf þessa háskaför frá London
dulbúinn sem Arabi, og eftir furðuleg
ævintýri í Egyptalandi og Arabíu þar
sem hann fullkomnaði þekkingu sína á
arabískum háttum og tniarvenjum tókst
honum að laumast óáreittum fyi'stum
allra hvítra manna inn í hið allra heil-
agasta, Kaaba-hofið í Mekka. Honum
tókst meira að segja að laumast til að
gera uppdrætti þar inni í viðurvist of-
stækisfullra pílagríma, sem mundu hafa
rifið hann í tætlur hefðu þeir haft hug-
mynd um að helgidómurinn var saurg-
aður af kristnum vantrúarhundi. Hið
austurlenzka útlit Burtons hefur mestu
valdið að honum tókst þessi fífldirfska.
Hann var og sólbrenndur, afar húðdökk-
ur, svarthærður með kolsvört, stingandi
augu eins og í nöðru. Bók hans um þetta
ævintýri gerði hann á svipstundu heims
kunnan mann, en í stað þess að fara til
Englands og hirða ávexti frægðarinnar,
þar sem menn biðu þess í ofvæni að
hylla ofurhugann, sneri Burton aftur
til Indlands og fór að undirbúa aðra
dirfskuför, — nú til Harar í Sómalí-
landi. Þessi borg laut þá keisara Abess-
iníu og var í senn mikil menningar-
miðstöð múhameðstrúarmanna og mið-
stöð hinnar illræmdu þrælasölu í Aust-
ur-Afríku. Þrjátíu ferðamenn og ævin-
týramenn höfðu látið lífið við að reyna
að komast til þessarar borgar sem eng-
inn hvítur maður hafði litið augum.
Þótt skoða megi leiðangur Burtons sem
fyrsta þátt í grundvöllun brezka ný-
lenduveldisins á þessum slóðum síðar
fékk Burton hvorki styrk frá ríki né
vísindastofnunum til þessarar farar, en
varð að kosta hana af eigin fé.
essi ævintýraferð gekk að ósk-
um. Burton komst inn í Harar, fékk
meira að segja áheyrn hjá sjálfum em-
íi-num, búinn dulargervi. En þegar hann
hitti félaga sína sem biðu í ofvæni utan
borgarinnar urðu þeir fyrir árás fjöl-
menns flokks Sómalímanna, sem drápu
einn förunauta hans, en Burton og
Speke félaga hans tókst að höggva sér
braut og komast undan. Enn lásu Bretar
nýja bók um æsileg ævintýri. Land-
könnuðir þeirra tíma voru hetjur á borð
við geimfara nútímans og Burton var
nú kunnur maður um allan hinn vest-
ræna heim. En frœgð hans varð skugg-
um orpin og að líkindum hafa skaps-
munir hans sjálfs valdið mestu um.
Hann virðist alla ævi hafa verið hald-
inn demóniskri löngun til þess að varpa
hnútum að mörgu því sem almennrar
viðurkenningar hafði notið, ef á annað
borð var höggstað að finna. Hann leyfði
sér að koma fram með þá athugasemd
á frægðardögum Florence Nightingales,
eftir Krímstríðið, sem hann sjálfur hafði
tekið óverulegan þátt í, að hann teldi á-
stæðuna fyrir hinum vaxandi kvenna-
skara, sem leitaði sér lífsfróunar í að
hjúkra særðum og voluðum, vera þá,
að þær vildu ekki eða gætu ekki leitað
sér kynferðislegrar útrásar á venjuleg-
an hátt. Slíkur ótímabær freudismi var
ekki líklegur til að greiða fyrir Burton
í Bretlandi Viktoríutímabilsins.
En hvað um það, þrátt fyrir dóna-
lega, óþolandi hreinskilni var Burton
hetja dagsins og frægasti landkönnuður
Bretlands á sínum tima og þegar hann
ákvað að fara í næsta leiðangur og
brjótast inn í myrkviðu Afríku, fékk
hann bæði styrk og fyrirgreiðslu hjá
brezka ríkinu og vísindafélögum. Burton
hafði að vísu ekki þolinmæði til þess að
bíða eftir hinni seinlátu ríkisstjórn og
lagði af stað með Speke félaga sínum
frá Hararævintýrinu áður en birgða-
leiðangurinn náði þeim. Leiðangurinn
iagði upp frá Zanzibar í ársbyrjun 1857
og eftir látlaust erfiði ferðarinnar um
Landkönnuöurinn og rithöfundurinn
24. desember 1965
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 39