Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1965, Blaðsíða 11

Atriði úr leikritinu „Atvik í Vichy“ eftir Miller.
!ns í þessu leikriti, aðeins einskonar
athugasemd og hreint ekki meira. Ég get
ekki hugsað mér sekt vera til, án þess
að ranglætið komi þar einnig vi'ð sögu.
Og ranglætið er eins og sjálfur dauðinn
að því leyti sem það hefur í för með
sér tvenna andstæða hagsmuni — sumir
græða meira eða minna á því, aðrir
dragast meira eða minna saman. Þeir
sem græða, annaðhvort andlega eða
veraldlega, reyna að jafna metin með
sektinni og þunga hennar. Eitt „siðfer'ði-
legt“ lóð er tekið til þess að þyngja
hjarta siem annars yrði of létt og
hugleiðir með óró sitt eigið tiltölulega
freisi frá refsingu ranglætisins, sökina
fyrir það að hafa sloppið.
JS. leikriti mínu er hetjan sá maður,
sem ber ekki almenna sök, heldur er
hún allt í einu or'ðin greinilegt við-
skiptaatriði: Hann sér, að hann hefur
ekki fyrst og fremst verið andstæðing-
ur nazismans, heldur sektargeymir fyrir
grimmdaræði hans. Sem maður gæddur
ríkii samúð méð öðrum mun hann lifa
áfram, en við verði sem honum er um
megn að greiða — gildi sinnar eigin
sjálfsmyndar og stolts. Og þar læt ég
staðar numið, því að ég veit ekki, hvers-
vegna nokkur maður fórnar raunveru-'
lega sjálfum sér — ekki fremur en
hversvegna menn fremja sjálfsmorð.
Skýringin á þessu verður ætíð hinu-
megin grafar og jafnvel vafasamt, hvort
hún er þar heldur.
Ef piltarnir þrír, sem myrtir voru
í Mississippi, gætu talað, mundu þeir
raunverulega geta útskýrt, hversvegna
þeir þurftu að deyja. Og það sem meira
er: ef hver þeirra gæti skýrt fyrir okk-
ur í ævisögu sinni tilgang sinn og opin-
Berað leyndustu afkima sálarlífs síns,
værum .við þá nokkru nær svarinu við
þeirri spurningu, hversvegna við þörfn-
umst mannfórna áður en sekt okkar
getur or'ðið að ábyrgðartilfinningu? Er
það _ ekki fjarstæða, að dauði þriggja
ungra manna breyti nokkru, þegar
hundruð hafa verið drepin án dóms og
laga og lamin til dauða á undan þeim
og tugþúsundir auðmýktar?
Mismunurinn held ég liggi í þvi, a*
þeir ásamt unga negranum Chaney
voru ekki óumflýjanlega fórnarlömb
Mississippi, heldur sjálfboðaliðar. Þeir
höfðu breytt sektarkenndinni í ábyrgð-
arkerind, og um leið opnuðu þeir leið-
ina fyrir hugsjón, sem stökk yfir dý
i'ðrunar og bjargarleysis. Og það er eng-
in tilviljun, að fólkið í Mississippi neit-
aði í fyrstunni að viðurkenna, að þeir
hefðu veri'ð myrtir, því að það hefur
gert það sem það hefur getað til þess
að neita ábyrgðinni á „eðli“ negrans,
sem það veitir föðurlega „vernd“, og
í þessum þremur líkum var endur-
greiðslan með vöxtum fyrir framlög
þess til sektarinnar, sem er óvirk.
X lok „Atviks í Vichy" réttir
furstinn snögglega vegabréfið sitt Gyð-
ingi, geðveikralækni sem tekur vi'ð því
steinhissa, í lotningu og undrun, og
gengur út í frelsið. Það frelsi verður
hann að greiða me'ð sektinni fyrir að
l'fa velgjörðamann sinn. Er hann „góð-
ur“ maður fyrir að þiggja líf sitt á þenn-
an hátt, éða er hann „vondur“? Það
fer eftir því, hvað hann gerir við sekt
sína fyrir að hafa lifað af.
Hvað sem öðru lfður, réttir dauðinn
okkur alltaf vegabréf, þegar hann tekur
frá okkur ástvini okkar. Frá þessum
viðskiptum við jörðina taka hinir eftir-
lifandi alltaf við þessari ásökun þeirra
sem eftir lifa; og méð þvi að gæla
við það og neita á víxl tilveru þess í
okkur endurvekjum við þó „einingu
hugsunarinnar, hina siðgæðislegu for-
sendu“, sem Broch talar um — í stuttu
máli sagt, skuldina við þann sem fyrir
ranglætinu verður, skuld okkar fyrir að
fá að lifa.
En það ver'ður nauðsynlegt að fara
fleiri orðum um Þýzkaland í sambandi
við þessa sekt. Ég get ekki lesið huga
manna, auk heldur heillar þjóðar, en
það má samt nokkúð ráða í gang hlut-
anna. Fyrir um það bil ári skrifaði ég
nokkrar hugleiðingar um yfirheyrslurn-
ar sem n»ú standa yfir í Frankfurt yfir
SÖK OKKAR
Framhald af bls. 1
einn, og hann getur ekki sí og æ verið
að ganga inn á málamiðlun, án þess að
dofna fyrir fullt og allt.
F
*■ yrsta vandamálið er ekki það,
hvað til bragðs skuli taka, heldur hitt
að uppgötva afstöðu okkar til hins illa;
óhrif þess á sjálf okkur. Er það ofmælt
að segja, að þeir, sem aldrei verða fyrir
ranglæti, séu einskonar hluthafar í rang
lælinu?
Veit nokkur okkar, hversu mikill
hluti sparisjóðsvaxtanna hans kemur frá
íjárfestingu í Harlem eða Bedford-
Btuy vesant-fasteignunum, þessum grenj-
um þar sem ofsagróði fæst með því að
troða mannverum saman, þéttar en
mokkur leið væri að troða skepnum, ef
þær ættu að halda lífi? Veit nokkur,
hversu mikill hluti af tekjum kirkj-
unnar hans kemur frá svona uppsprett-
um?
Við skulum láta Suðurríkin eiga sig
I bili — hver okkar hefur spurt sjálfan
sig, hversu, mikið af manngildiskennd
hans og persónustolti stafar af því einu,
að hann er ekki svartur? Og hversu
mikið af negrahræðslu okkar stafar af
þeirri óljósu vitund, að niðurlæging
þeirra hefur fengið samþykki okkar, og
að þeir eru að heimta af okkur það sem
við höfum tekið frá þeim og höldum
áfram að taka frá þeim fyrir stolt okk-
ar?
Það var ekki til að halda sýningu á
hetju, hvorki sem sögulegri staðreynd
né okkur til eftirbreytni, að ég samdi
þetta leikrit heldur til að varpa Ijósi
á hið illa. Hið góða og hið illa eru ekki
tveir klefar, heldur tveir þættir í við-
skipt.um manna. Hetjan í leikritinu,
Von Berg fursti, er handtekinn í mis-
gripum af nazískum „kynþáttasérfræð-
ingi“. Hann kemur inn í varðhaldssal-
inn með stolt sitt yfir að vera mannúð-
arinnar megin, því hann hefur flúið
Austurríki, tign sína og forréttindi,
heldur en tilheyra stétt sem kúgar fólk.
E kkert af öllum þeim hryllingi,
sem hann veröur hér áhorfandi að,
kemur honum raunverulega á óvart —
hér er ekkert lengur bannað, og það
hefur hann lengi vitað. En það, sem
hann uppgötvar á þessum stað, er hans
eigin samsekt við öflin sem hann fyrir-
lítur, hans eigin meðfædda ást á frænda
sínum sem er raunverulega nazisti og
kúgari, hin raunverulega orsök þess
sem á'ður var almenn sektarkennd, sem
sé hans eigin leynda gleði og léttir yfir
því að þegar allt kemur til alls þá er
hann ekki Gyðingur og honum verður
ekki tortímt.
Mikið er gert úr sektinni nú á dög-
um, meira að segja ýmsar góðar skrýtl-
ur. Frjálslyndi er nú tali'ð vera svar
við sektinni, og sálarfræðin hefur haft
mikla atvinnu af að eyða sektarkennd;
kirkjurnar eru ekki lengur vissar um,
að hin aldagamla áherzla þeirra á sekt
mannsins hafi ekki óafvitandi verið or-
sök taugaveiklunar, sem jafnvel brýzt
fram í ofbeldi. Rómversk-kaþólska kirkj-
an hefur nú rétt nýlega ákvéðið að
létta sektinni fyrir krossfestinguna af
Gyðingum einum og dreifa henni eitt-
hvað jafnar á allt mannkynið.
Ég hef enga „lausn“ á sekt mannkyns-
35. tbl. 1965
- LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11