Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1965, Blaðsíða 1

Jjegar ég las um fólkið í Queens, sem
vildi ekki kaila á lögregluna, þegar
verið var að stinga konu til bana rétt
fyrir utan giuggana hjá því. Hann tók
á sig mynd í ioftinu, þegar ég hlustaði
á glæpastráka, sem voru á m.argan hátt
an.dlega öfugsnúnir, og sá öfugsnúning-
ur virtist stafa af almennum skorti á
mannlegri samhygð. Vinir mínir, sem
höi'ðu áhyggjur af því að þurfa að gera
ýmislegt þeim ógeðfellt, kölluðu hann
einnig fram í huga minn, og eins fólk
sem hai'ði löngu gleymt sjálfri þeirri
hugmynd að ákvarða gerðir sínar.
Hvenær sem ég fann hina, að því er
virtist, óviðráðanlegu flóðöldu, sem
n;ann;nn rekur fyrir, og máttleysi vilj-
ans hjá sjálfum mér og ö'ðrum, datt mér
þessi andlitslausi maður í hug. En greini
legast og óumflýjanlegast kemur hann
hafa verið drepin án dóms og laga . . tugþúsundir auðmýktar",
Sðk okkar á böli heimsins
Fyrir um það bil tíu árum
sagði einn evrópskur kunn-
tngi minn mér sögu. Árið 1942,
sagði hamn, var maður, sem hann
þekkti, tekinn fastur á götu í Vichy
í Frakklandi, þegar snögglega var
farið að smala saman Gyðingum,
færður til lögreglustöðvarinnar, þar
Bem honiun var svo aðeins skipað
að bíða- Allskonar flóttamemn höfðu
eetzt að í Vichy, síðan innrásin var
gerð í Frakkland, þar eð hin til-
tölulega mannúðlega stjórn Pétainis
marskálks hafði varið menn
mestu hörkunni af yfirráðum Þjóð-
verjS Með fölskum skilríkjum, sem
voru auðkeypt, gat Gyðingur eða
pólitískt grunsamlegur maður hald-
ið lífinu á hinu svokallaða óher-
setna svæði, sem var syðri helm-
ingur landsins. Og meðal amnars
hafði kynþáttalögum ekki verið
framfylgt af Pétain.
Á lögreglustöðinni sá hinn handtekni
iriaöur aðra, sem þar biðu þess að vera
yfirheyrðir, og hann tók sér stöðu í röð-
inni. Dyr sem voru við endann á röð-
inni opnuðust og lögreglumaður gaf
bendingu, og hinn næsti hinna grunu’ðu
gekk inn. Sumir komu fljótlega út aft-
■ur og gengu út á götuna frjálsir menn.
En flestir komu ekki út aftur. Orðróm-
iir barst út um það, að þetta væri
Gestapó-yfirlheyrsla og að hinir um-
skornu yrðu að færa sönnur á ógyðing-
legan uppruna sinn, en hinir óumskornu
sly.ppU lausir, eins og sjólfsagt var.
v.
» mur vmar mms var G/ðingur,
Eftir því sem hann nálgaðist þessar ör-
i'jgaiíku dyr, varð hann æ vissari um,
eð þar biði hans dauðinn. Loksins var
eðeins einn maður milli hans og dyr-
enna. Brátt var þessum eina manni
ekipáð inn í skrifstofuna. Nú stóð ekk-
ert á milli Gyðingsins og tilgangslauss
ínorðs án dóms og laga.
Dyrnar opnuðust. Maðurinn, sem síð-
est hafði farið inn, kom út aftur. Vin-
ur vinar míns stó’ð þarna stjarfur og
beið þess, að lögreglumaðurinn benti
honum að ganga inn í skrifstofuna. En
f stað þess að ganga framhjó honum
tneð frelsisbréfið sitt stanzaði maður-
inn, sem var að koma út, fyrir framan
yin vinar míns, stakk vegalbrófinu í
hönd honum og hvislaði að honum að
íara. Hann fór.
EFTIR ARTHUR MILLER
A
hi þeim tiu arum, sem liðin eru
síðan ég heydði þessa sögu, hefur hún
breytt merkingu sinni fyrir mér. Mér
datt aldrei í hug, að hún gæti verið
ieikrit, fyrr en í vor, þegar „Atvik í
Vichy“ spratt allt í einu upp, næstum
alskapað í öllum smáatriðum. Þangað
til hafði þetta aðeins verið staðreynd, at-
vik í lífi manna, sem stundum hafði. í
för með sér' upplyftingu, en stundum
einhverja tómlega undrun, og stundum
beinlínis gremju. En hvað sem því líður,
er mér ljóst, að þetta var hliðstæða við
svo margt, sem gerzt hefur kringum
mig síðasta áratuginn.
Þessi andlitslausi, óþekkti maður fór
að skjóta upp höfðinu í huga mínum,
í hugann í hinni miklu tilfinningafleekju
í sambandi við negrana hér í landi og
allt hið óleysta siðferðisvandamál gyð-
ingaútrýmingarinnar í Evrópu.
egar hér er komið, verð ég að
segja að ég held, að flest fólk, sem sér
þetta leikrit, geri sér fyllilega Ijóst, að
það er ekki „um nazismann" né heldur
hryiiingssaga frá stríðstímunum: Það
skilur áð vandamálið að baki leikritinu
varðar okkur nú á dögum, og að það
snýst um einstaklingsviðbrögð okkar við
óréttlæti og ofbeldi. En. þar eð nokkr-
ir gagnrýnendur eru enn sem fyrr ófær-
ir um áð gera mismun á sögunni í leik-
ritinu og meginkjarna þess, er ekki nema
rétt að gera grein fyrir þessum mis-
muni.
Sagan i leikritinu, eins ég heyrði
hana, varð aldrei neitt „vandamál", þor
eð flestir trúa því, að á öllum tímuim
séu uppi einhverjar hetjur meðal okkar.
Eða eins og Hermann Brooh obðar það:
„Og jafnvel þótt allt, sem skapað er i
þessum heimi, yrði eyðilagt, þótt öiU
„Hve mikill hluti sparisjóðsvaxtanna
kemur frá fjárfestingu í Harlem?“
fagurfræðileg verðmæti yrðu afnum-
in . . . leyst upp í efasemdum um öll
lögmál . . . mundi samt lifa óskert ein-
ing hugsunarinnar,-hin siðgæðislega for
senda". í stuttu máli sagt, er fæðing
hvers manns endurfæðing réttlætis-
kröfu, og það þarf hvorki drama né
sannanir til að gera okkur þetta Ijóst.
Það sem er óljóst, ef ekki áþekkt, er
sambandið milli þeirra, sem eru réttlæt-
isins megin, og hins illa, sem þeir berj-
ast gegn. Svo mjög er þetta óiþekkt, áð
í Þýzkalandi er það raunverulega óskilj-
anlegt mörgum, hvernig þessi rudda-
legu hryðjuverk nazistastjórnarinnar
gætu hafa gerzt, auk heldur verið þoluð
af þjóð, sent kýnslóð eftir kynslóð
hafði verið talin ein sann-siðaðasta þjóð
heims. Svo óþekkt, að hér í Ameríku,
þar sem ofbeldisglæpir færast í vöxt
svo að ótrúlegt má telja — sem dæmi
má nefna, að Sameinúðu þjóðirnar
verða að útvega mönnum fylgd, ef þeir
fara út úr húsinu, eftir að dirrimt er
orðið, í stærstu borg heims — þá gera
fáir menn svo mikið sem ímynda sér, að
þeir geti átt neitt táknrænt auk heldur
persónulegt samband við svona ofbeldi.
A
za n þess mér detti i hug að fara
neitt að draga úr þeirri fordæmingu,
sem nazisminn á skilið, verður ekki vald
hans skiljanlegra þegar við athugum,
hve máttlausir við sjálfir erum gagn-
vart ofbeldi, sem á sér stáð ó okkar
eigin strætum? Hve margir okkar hafa
nokkurntima skoðað sinn eigin huga
og leitað að einhverri ögn af orsökun-
um til þess? Er það ekki fyrir okkur
— eins og fyrir Þjóðverjum — eru það
ekki aðrir, sem eru að gera illt?
í fréttaútvarpi fyrir skömmu heyrði
ég, að Edward R. Murrow hefði verið
skorinn upp við lungnakrabba. Þetta var
varia komið út úr munninum á þulnum,
þegar auglýsingarnar hófust: „Kents
gefur bezta raun“. Við brosum eða jafn-
vel hlæjum; við neyðumst til þess,-svo
við förum ekki að öskra upp yfir okkur.
Og í hlátrinum eða brosinu leysumst
við upp sem því svarar. Er hægt a'ð
segja sannfærandi, að svona spilling
á siðferði eyði líka vilja minum til að
snúast gegn ofbeldi á götum úti? Við
höfum ekki marga vilja, heldur aðeins
(Framhald á bls. 11).