Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1965, Qupperneq 13

Vekjari rafmagnsljósöldunnar
á íslandi
Þóað seint sé, tel ég eiga ve! við,
að i þessu tímariti sé minnzt með nokkr-
um or’ðum fyrsta rafvirkjameistara þessa
lands, Halldórs Guðmundssonar, og get-
ið um athafnasemi hans hin fáu ár, sem
hans naut við.
Halldór Guðmundsson var fæddur 14.
móvember 1874 í Eyjarhólum í Mýrdal.
Hefur bróðir Halldóis, Eyjólfur bóndi
og rithöfundur á Hvoli, lýst foreldrum
þeirra og æskuheimili í bók sinni, Pabba
og mömmu.
Snemma fékk Halldór Guðmundsson
áhuga á þvi að læra eitthvað utan heim-
ilis síns, en lengi vel blés ekki byrlega
fyrir honum vegna fátæktar og erfiðra
Iheimilisástæðna. Þó gat hann ekki hugs-
að sér að láta tímann líða þannig a'ðgerð
srlaust. Um 16 ára aldur dreif hann sig
að heiman, næstum allslaus, nema hann
áiti þau föt, sem hann stóð í. Var förinni
heitið til Reykjavíkur.
Halldór gat fljótlega ráðið sig til járn-
emíðanáms hjá miklum ágætismanni,
Þorsteini Jónssyni járnsmíðameistara á
Vesturgötu 33. Þar lærði hann og lauk
námi á tilsettum tíma. Var þannig lokið
fyrsta þætti á námsbraut hans. Fljótlega
að þessu námi loknu sigldi Halldór til
Kaupmannahafnar og ré’ð sig þar til
vélfræðináms.
A rið 1904 kom Halldór heim og
hafði þá lokið með miklum ágætum vél-
fræðiprófi í Kaupmannahöfn og raffræði
prófi í Þýzkalandi, og hlaut hann verð-
laun fyrir sumar námsgreinar. Sagði
Haraldur heitinn Sigurðsson, vélstjóri á
Gullfossi, að Halldór muni hafa verið
ffyrsti íslendingur, sem tók svo gott vél-
ffræðipróf, a'ð hann hafði réttindi til að
taka að sér vélgæzlu á hverju því stór-
ek:pi, sem þá sigldi um höfin, enda var
honom að námi loknu boðin vélstjóra-
6taða á farþegaskipi Austur-Asíufélags-
ias danska.
Með komu Halldórs til landsins kvikn
fiði sú mikla rafmagnsljósalda, sem geng
ur nú yfir land okkar. Þegar hóf hann
að ryðja brautina, bæði í orði og verki.
Hið sama ár, 1904, byrjaði hann á a'ð
leggja raflagnir í mörg hús sem voru í
emíðum hér í Reykjavík. Eru sumar
raflagnir hans frá þeim tíma enn í not'k-
un. Á þessu sama ári setti hann upp
fvrstu vatnsafJsrafstöð hér á landi. Var
það fyrir Jóhannes Reykdal í Hafnar-
ffirði. Var stöðin notuð til að lýsa timbur
verksmiðju Reykdals og einnig nokkur
íbúðarhús þar í Firðinum.
Þetta sama ár mældi Halldór ennfrem
ur vatnsmagn í nokkrum ám. Má þar
nefna Varmá í Mosfellssveit og Elli'ðaár,
með raflýsingu Reykjavíkur í huga, og
Varmá í Ölfusi með raflýsingu Eyrar-
bakka og Stokkseyrar í huga. — Jafn-
framt mældi hann vegalengdir og gerði
hráðabirgðaáætlanir fyrir þessa staði.
Ekkert af þessu gafst honum tækifæri til
að virkja vegna ýmissa andstöðuafla.
í“ó setti hann upp smárafstöð í ullar-
verksmiðju við Reykjafoss í Ölfusi.
Á rið 1905 fór Halldór til Nofegs til
að kynna sér rafstöðvar og rafstöðvar-
byggingar, bæði í sveitum og bongum.
Ferðaðist hann mjög víða um landið. í
þvi ferðalagi var hann ráðunautur Jó-
hannesar Reykdals um kaup á rafmagns
Þessi grein birtist upphaflega í
„Rafvirkjameistaranum“ 1961.
stöð, sem hann setti síðan upp fyrir
Reykdal árið eftir, 1906. Var sú stöð
setl upp á Hörðuvöllum vfð Hafnarfjörð,
og raflýsti Halldór frá henni flest hús
í Hafnarfirði.
Árið 1906 lagði Halldór til, að Sogið
yrði virkjað fyrir Reykjavík, en fékk
er.gar undirtektir.
Árið 1907 — 1908 raflýsti Halldór
timburverksmiðjuna Völund í Reykja-
vík. og var sú stöð knúin með gufuvél,
sem knú'ði einnig aðrar vélar verksmiðj-
unr.ar. Sama ár lagði hann raflagnir í
gamla sjúkrahúsið á Kleppi.
Arið 1909 samdi Halldór kostnaðar-
áætlun um 100 hestafla rafstöð við Elliða
ár og bauð bæjarstjórn Reykjavíkur að
reisa hana fyrir 40 til 50 þúsund krónur
(sjá ísafold 1909). En fyrir harðan áróð
ur fyrir gasstöð hafna'ði bæjarstjórn
þessu boði og kaus heldur að láta reisa
Gasstöðina. Voru margar ástæður færð-
ar fyrir þeirri ákvörðun, svo sem þær,
að árnar botnfrysu, að bærinn missti
miklar tekjur af laxveiði, að gasið væri
ekk^ eins hættulegt og rafmagni'ð og
rcikiu þægilegra til ljósa og iðnaðar, og
margt fleira þessu líkt var þeirri ákvörð-
un bæjarstjórnar talið tiK gildis. Sýnir
þetta Ijóslega, við hverja erfiðleika Ilall-
dór hefur átt að etja í áhugamálum sín-
um.
Árin 1909 til 1910 lagði Halldór
raflagnir í heilsuhælið á Vífilsstöðum,
um leið og það var reist. Árið eftir, 1911,
setti hann upp vatnsaflsrafstöð á Eski-
firði og raflýsti allt kauptúnið frá þeirri
stöð.
Þetta sama ár setti Halldór einnig upp
vatnsaflsrafstöð á Bíldsfelli í Grafningi,
og var það fyrsta rafstöð í sveit á ís-
landi.
Árið 1913 byggði Halldór vatnsafls-
rafstöð í Vík í Mýrdal og raflýsti allt
kauptúnfð frá henni, úti og inni. Sama
ár setti hann einnig upp vatnsaflsrafstöð
í Þykkvabæ í Landbroti og lýsti upp öll
bæjarhús frá henni. Er óhætt að segja,
að þessar rafstöðvar Halldórs vöktu
þann áhuga skaftfellskra bænda til að
raflýsa og hita heimili sín frá bæjarlækj
um sínum, sem raun ber vitni um.
Árin 1914 til 1915 reisti Halldór dísil-
rafstöð í Vestmannaeyjum, hina fyrstu
sinnar tegundar á þessu landi, og raf-
lýsti öll hús og býli eyjarinnar frá henni
og einnig götur og bryggjur. Sú stöðvar-
bygging var mjög miklum erfiðleikum
bundin vegna heimsstyrjaldar þeirrar,
sem skall á um þær mundir, en aldrei
heyrðist Halldór kvarta. Var alltaf sama
viÖKvæ'ðið hjá honum: „Það skal verða
svo vel gert sem kostur er á, hvað sem
það kostar." Tók þó Halldór verkið a8
sér í ákvæðisvinnu.
Árin 1916 til 1918 reisti Halldór vatns
aflsrafstöðvar á Patreksfirði og Bildu-
dai, og var Bíldudalsstöðin háspennu-
stöð. Frá þessum stöðvum raflýsti hann
bæði kauptúnin úti og inni.
Árið 1919 setti Halldór upp mótorraf-
stöð á Þingeyri við Dýrafjörð og lýsti
upp allt kauptúnið frá henni. Sama ár
setti hann upp nokkrar litlar mótorraf-
stöðvar á ísafirði og Akureyri og raflýsti
mörg hús frá þeim.
Á þessum árum setti Halldór ennfrem-
ur upp margar smárafstöðvar í Reykja-
vík og raflýsti fjölda húsa frá þeim, þar
á méðal Holdsveikraspítalann í Laugar-
nesi.
ess má geta, að allar þær raf-
stöðvar, sem Halldór setti upp og reisti,
reiknaði hann sjálfur út. Hann mældi
vatr.safl ánna og reiknaði út, hve mikla
rafmagnsorku unnt væri að fá úr þeim.
Hann mældi einnig allar útilínur og stað
setti og ákvað, hversu gildar þær þyrftu
að vera. Hann reiknaði út og stjórnaði
stíflugerðum, og yfirleitt skipulagði
hann öll verkin og gerði kostnaðaráætl-
un yfir flest verk, sem hann tók að sér
að vinna. Sýnir það bezt, hve fjölhæfur
■hann var í sinni grein.
Oftast var Halldór sára heilsulítill, og
varð hann að hægja á sér síðustu árin.
Staríaði hann þá að mestu í Reykjavík
að rafmagnslagningum og gerði það i
stórum stíl og hafði jafnan marga menn
í vinnu. Ennfremur rak hann stóra raf-
tækjaveralun, líklega hina fyrstu hér á
lacdi.
Því miður ágerðist alltaf sjúkdómur
Halldórs, og varð hann að leggjast í
sjúkrahús og gangast undir uppskurð.
Endaði þessi sjúkdómsbarátta á þann
veg, að Halldór andaðist 15. marz 1924,
tæplega fimmtugur að aldri.
Fuiiyi'ða má, að rafvirkjunanmál okk-
ar hafi beðið mikinn hnekki við fráfall
þessa ágæta áhuga- og kunnáttumanns,
sem Halldór Guðmundsson var, enda
þótt nokkur skriður væri þá kominn á
hin miklu áhugamál hans.
Engan mann hef ég þekkt eins vand-
virkan og Halldór var. Hann máttí,
aldrei heyra að verki loknu, að menn
segðu, að þetta gæti vel gengið svona.
Menn urðu heldur að geta sagt: „Það
er ekki hægt að gera þetta betur“. Þá
fyrst var hann ánægður með verkið, en
fyrr ekki.
Af þessu stutta yfirliti, sem er þó
hvergi nærri tæmandi, geta menn séð,
hversu dæmalaus dugnaður Halldórs
hefur verið í því mikla brautryðjanda-
starfi, er hann tók sér fyrir hendur. Það
má segja, að hann hafi kveikt rafljós til
og frá um mestan hluta landsins og
breytt myrkri í birtu og kulda í hlýju,
enda segir Knud Zimsen borgarstjóri i
endurminningum sínum, Úr bæ í borg,
222. bls., „og má því með réttu kalla
hann föður hinna „hvítu kola“ hér á
landi“.
Sannarlega stendur öll íslenzka þjóð-
in 1 ndkilli þakkarskuld við brautryðj-
andann Halldór Guðmundsson rafmagn*
fræðing.
Jón Ormsson.
Halldór Guðmundsson
31. tbl. 1965
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13