Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1954, Blaðsíða 2

393
" LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
Spinoza eins og hann kallaði sig
síðar, er fæddur í Amsterdam árið
1632. Faðir hans var kaupmaður og
bjó skammt frá portúgalska sam-
kunduhúsinu, sem var hin andlega
miðstöð þessara hollenzku Gyð-
inga. Spinoza lék sér við þetta hús
sem barn og þegar hann stálpaðist
sat hann í skólastofum þess og
drakk í sig sál þess, hina semetísku
menningu, sem var orðin gömul áð-
ur en vestræn siðmenning leit dags-
ins ljós. Spinoza drakk í sig áhrif
þessa húss ásamt Gamla-testament-
inu á hebresku. Hann las einnig
Talmud og Cabbala og kynntist
auk þess ritum „síðari tíma“ heim-
spekinga frá alexandríska tímabil-
inu. Sveinninn þótti einstakur í
sinni röð. Hann lærði allar bækur
skólans utan að og loks var enginn
ritningastaður í þessum gömlu
fræðum, sem Spinoza hafði ekki á
takteinum. Fyrirmenn samkundu-
hússins tóku að líta á Spinoza sem
líklegan foringja og leiðtoga í and-
legum málum.
En hinn nýi andi aldarinnar var
einnig á sveimi yfir þessu gamla
húsi hins gyðinglega réttttrúnaðar.
Og Spinoza lagði eyrun við rödd
hans. Það var rödd Brunos og Des-
cartes, er spurði og spurði sífellt
nýrra spurninga og lét hinar gömlu
kennisetningar aldrei í friði. Og
Spinoza fór sjálfur að spyrja læri-
feður sína í samkunduhúsinu erf-
iðra spurninga, sem þessir lærðu
menn gátu ekki svarað. Hann lét
jafnvel Gamla-testamentið ekki í
friði: „Hvers vegna,“ spurði Spin-
oza, „er t. d. hvergi minnzt á ódauð-
leika sálarinnar í Gamla-testament-
inu?“ Gyðingarnir fullyrtu að það
væri og útskýrðu það fyrir honum.
Spinoza vissi eins mikið og þeir og
þótti skýringar þeirra reka sig á
vegg staðreyndanna og þótti þær
líkjast röksemdum manna, sem
uróu að trúa og voru íyrir fram
ðkveðmr í að trúa simun keaai-
setningum og var því alveg sama
um sannleikann. — Spinoza helt
áfram að spyrja og malda í móinn.
— Öldungarnir lásu honum pistil-
inn og ávítuðu hann fyrir virðing-
arleysi fyrir gráum hærum og
ræktarleysi við samkunduhúsið:
Helt Spinoza að hann vissi betur
en Móses og spámennirnir? — Þess-
ar ræður vöktu andúð Spinoza.
Hann tók því að leita út fyrir sali
samkunduhússins og þennan forn-
lega hugmyndaheim hins sanntrú-
aða Gyðings.
Á hinn bóginn fór Spinoza eftir
öllum lögum þjóðar sinnar í ver-
aldlegum málum. Það var t. d.
skylda hvers ungs Gyðings að læra
einhverja iðn sem hann síðar gæti
stundað og unnið fyrir sér með.
Þeirri skyldu brást Spinoza ekki.
En hann valdi ekki hinar gömlu
almennu iðngreinar, heldur þá ný-
ustu og óvenjulegustu sem þá var
til: Hann fágaði stækkunargier í
sjónauka og smásjá, sem hvort á
sínu sviði drógu tjaldið frá áður
óþekktum heimum: heiminum ó-
endanlegrar stærðar og óendan-
legrar smæðar.
Spinoza tók eins og áður er sagt
að leita út fyrir samkunduhúsið og
lagði lag sitt við fráhyggju menn,
sem sumir kölluðu guðleysingja.
Helztur þessara kunningja hans
var Van der Ende. Spinoza lærði
hjá honum latínu og las úr safni
hans bækur eftir Giordano Bruno
og Descartes.
Allt þetta olli miklum vonbrigð-
um hjá fólki hans, Gyðingunum,
því þeir höfðu gert sér vonir um
að Spinoza yrði einn af hinum leið-
andi mönnum þeirra, yrði Rabbí.
Loks kaerðu tveir skólabræður
hans, sem farið höfðu halloka fyrir
honum í kappræðum, hann fyrir
öldungum samkunduhússins og
sögðu að Spinoza talaði gegn trú
feðra sinna. Spmoza var kaliaður
fýrir úóxa. Öldungarnir ávítuðu
hann þunglega. Spinoza andmælti
þeim og glotti að hótun þeirra um
bannfæringu. Öldungarnir urðu
hljóðir við og sendu hann burtu.
Þeir hugsuðu ráð sitt. Hér þýddu
auðsæilega engar fortölur og hót-
anir. Sérstök sendinefnd var send
heim til Spinoza. Erindi hennar var
að bjóða honum 1000 gyllini á ári
ef hann aðeins vildi hafa hljótt um
skoðanir sínar og láta sjá sig öðru
hvoru í samkunduhúsinu! Spinoza
svaraði þessu með háðsyrðum, og
Gyðingarnir fóru heim við svo bú-
ið. Þegar ekkert af þessu dugði
reyndu þeir að myrða hann. Kvöld
eitt þegar Spinoza var á heimleið
réðst að honum dökkleitur maður
með hníf í hendi. Spinoza tókst að
bera af sér lagið og skar hnífurinn
aðeins yfirhöfn hans.
Þessir sömu Gyðingar höfðu orð-
ið að þola á Spáni kúgun og and-
lega fjötra. Hér í Hollandi höfðu
þeir notið umburðarlyndis og and-
legs frelsis. Það hefði því mátt ætla
að Gyðingar þekktu manna bezt
hve dýrmætt frelsi er og skildu og
viðurkenndu öðrum fremur rétt
hvers manns til að ráða sjálfur
skoðunum sínum. Hvað Spinoza
snerti var þó ekki svo að sjá. Þvert
á móti er augljóst að þá vantaði
ekki viljann til að krossfesta Spin-
oza. Hér í Hollandi voru þeir að-
eins litill flokkur manna og líf
manna var hér verndað af ríkis-
valdinu. Þeir urðu þess vegna að
láta sér nægja að bannfæra Spin-
oza og útskúfa honum úr sínum
félagsskap.
— 'k —
Daginn, sem sú athöfn fór fram,
lét enginn sig vanta í samkundu-
húsið. Athöfnin hófst með því að
kveikt var á fjölda svartra kerta
— og tekið fram lögmál Móses. — •
Æðsti presturinn tók þá til mals og
las upp bannfaermguna. Kafli úr
því plaggi sýnir betur ep nokkuð