Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.1953, Blaðsíða 14

r
186
LESBÓK MORGUNBL'AÐSINS
DYRARA EN
UM ÞAÐ leyti er Kolumbus fann
Ameríku, hefst saga þess frumefn-
is, sem nú er talið dýrmætast í
heimi og er mest um talað. Það var
austur í Jóakimsdal, litlu þorpi
norðaustur af Karlsbad í Bæheimi.
Þar höfðu menn fundið málma í
jörð, svo sem silfur, kopar, kobalt
og nikkel. Úr silírinu sem þar var
unnið, voru slegnir hinir nafn-
kunnu Jóakimsdalir, silfurpening-
ar, sem kunnir urðu um alla Ev-
rópu. (Af þeim dró „ríkisdalur“
nafn og einnig ,,dollar“).
Silfurnám stóð þarna með mikl-
um blóma á árunum 1516—1570 og
alltaf var grafið dýpra og dýpra
eftir hinum góða málmi. En eftir
því sem dýpra kom, eftir því varð
bergið dekkra og varð að lokum
kolsvart og var engu líkara en að
fitubrák væri á því. Vissu menn
ekki hvað þeir áttu við þetta að
gera. Nokkuð af þessum biksvarta
steini var þó notað til vegagerða,
en yfirleitt var honum fleygt í
hrúgur hjá námunum. Engum kom
þá til hugar að dýrmæt efni væri
fólgin í þessum fitugljáandi bik-
steini.
Á þessu varð engin breyting fyr
en á seinni hluta 18. aldar. Þá átti
heima í Berlín námafræðingur,
sem Martin Klaproth hét. Hann
hafði uppgötvað frumefnið titan-
íum, og nú fór hann að fást við
rannsókn á þessu svarta grjóti frá
Jóakimsdal. Árið 1789 fann hann í
því gulleitt efni, sem hann nefndi
úranit, en það nafn breyttist seinna
í úraníum. Átta árum áður (1781)
hafði William Herschel fundið nýa
jarðstjörnu fyrir utan Júpíter og
nefnt hana Úranus, vegna þess að
hann taldi að þetta væri yzta jarð-
GULL
OG GIMSTEINAR
Mesta ríkislevndarmál allra þjóða.
Úraníumnámanna er vandlega
gætt.
Milljónir manna um allan heim
vinna nú að því að ná í
kjarnorkuna.
stjarnan í sólhverfinu. Klaproth
hafði fundið að þetta nýa frum-
efni, sem hann fann, var þyngra í
sér en nokkurt annað frumefni, og
þar með skipaði hann því á yzta
bekk meðal frumefnanna og þess
vegna valdi hann því nafnið úranít.
Upp frá þessu fóru svo aðrir rann-
sóknamenn að fást við þetta efni,
og 1841 tókst franska vísindamann-
inum Peligot fyrstum manna að
einangra það og framleiða hreint
úraníum, eitilharðan og hvítgljá-
andi málm.
En hvaða gagn gat þá orðið að
þessu frumefni? Menn notuðu það
fyrst og fr^mst til þess að blanda
því í málningu, svo að hún þyldi
mikinn hita og þessi málning var
brennd inn í gler og leirsmíði. Þá
var og reynt að nota efnið í stál,
til þess að gera það hart. En þetta
lagðist þó brátt niður aftur, vegna
þess að námagröfturinn í Jóakims-
dal hætti alveg.
Svo gerðist hinn mikli atburður
1899, þegar þau Curie-hjónin fundu
að í biksteininum frá Jóakimsdal
var eigi aðeins úraníum, heldur
einnig hið furðulega geislandi efni,
sem nefnt er radíum.
Um leið og radíum fannst, var
læknavísindunum fengið í hendur
nýtt vopn í baráttunm við krabba-
mein og aðra sjúkdóma. Og þessir
furðulegu eiginleikar efnisins urðu
til þess að það komst í geipilega
hátt verð- Eitt einasta gramm af
radíum kostaði fyrstu árin hundruð
þúsunda króna. Og það var í raun-
inni ekki undarlegt, þegar þess er
gætt hve lítið var af því í hrá-
efninu, aðeins einn hluti á móti
þremur milljónum.
Árið 1902 hófst radíum fram-
leiðsla í Jóakimsdal og blómgvað-
ist þá staðurinn mjög, því að um
mörg ár mátti telja að hann hefði
einkaframleiðslu á radíum fyrir
allan heiminn. Eftirspurn að þessu
undraefni jókst stórkostlega, svo að
menn höfðu ekki við að grafa bik-
steininn úr jörðu. Var þá ráðizt á
hina gömlu hauga, sem safnazt
höfðu umhverfis námurnar, það
flýtti fyrir. Þó varð framleiðslan
ekki nema svo sem 2—2% gramm
á ári. Þegar seinni heimsstyrjöldin
hófst, höfðu alls verið framleidd 55
grömm af radíum í Jóakimsdal.
Á þessum árum töluðu allir um
radíum. Menn minntust varla á
úraníum, sem er uppspretta þess.
Menn leituðu af kappi að nýum
radíumnámum. Og þær fundust
skömmu fyrir fyrri heimsstyrjöld-
ina bæði í Colorado og Utah í
Bandaríkjunum. Þar varð fram-
leiðslan 22,4 grömm þegar árið
1914. Og fram að árinu 1922 kcmu
þaðan M af öllu því radíum, sem
framleitt var i heiminum.
En þá kom nýr keppinautur til
sögunnar. Langt inni í frumskóg-
um Afríku, höfðu fyrir nokkru
fundizt miklar koparnámur í Kat-
angahéraði í belgiska Kongó. Og nú
urðu menn varir við radíum þar og
í miklu ríkara maela en nokkur