Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1951, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
313
hrauni er komið upp hjá Tjörva-
felli og undir Veiðivötnum. Hraun
þessi þekja mikil svæði á Land-
manna-afrjett, niður með Tungnaá
og Ljórsá. Því nær öll Landsveit-
in er á þessu hrauni og væn sneið
af Gnúpverjahreppi, öll Skeiðin,
nema Vörðufell, og því nær allur
Flóinn, nema Villingaholtshrepp-
ur. En þegar til sjávar kemur nær
hraunstraumurinn alla leið milli
Ölfusár og Þjórsár-ósa.
Guðmundur hefur farið með öll-
um jöðrum þessa hrauns og kynnst
eftir föngum, hve þykkt það er.
Hann hefur, sem sagt, komist að
fastri niðurstöðu með það, hve
víðáttumikið það er og hve mikið
hraunmagnið hefur verið, þegar
það rann.
Þetta hraun hefur svo greinileg
einkenni, að ekki er hægt að efast
um, þegar maður heldur á í lófa
sínum hnefastórum hraunmola,
hvort hann er brotinn úr þessu
hrauni eða öðrum í grennd við
það.
í hrauninu eru sem sje hvítir
feldspatdílar, óvenju stórir, sem
einkenna þetta hraun frá öðrum
hraunum. Guðmundur hefur kom-
ist að þeirri niðurstöðu ,að hraun-
ið sje að flatarmáli um 1000 ferkm.
Þ. e. a. s. þessi eini hraunstraumur
þekur um það bil 1/100 hlutann af
öllu íslandi. En magn hraun-
straumsins segir hann að sje um
það bil 22 ten.-km.
Til samanburðar, segir Guð-
mundur, að Þorvaldur Thoroddsen
hafi áætlað, að Skaptáreldahraunið
úr Lakagígunum sje 12. ten.km. Er
það langsamlega stærsti hraun-
straumur, sem menn þekkja að
runnið hefir síðan sögur hófust.
Guðmundur álítur, að Þorvaldur
hafi reiknað ríflega hraunmagn
Skaptáreldahrauna, svo að stærsti
hraunstraumurinn, Þjórsárhraun-
ið, sem hann kallar svo, ætti þá
að vera a. m. k. helmingi meiri en
Skaptáreldahraunið.
Fjarlægðin frá upptökum tíl ý'stu
endimarka hraunstraumsins eru
130 km.
En er jeg spurði Guðmund,
hvernig því viki við, að hraunið
hafi getað runnið svo hratt yfir
yfirborð jarðar, að það gat komist
alla þessa leið áður en það storkn-
aði, sagði hann að það lægi að
nokkru leyti í því, hversu lítið af
kísilsýru er í hrauninu. Það er
staðreynd að því kísilsýruríkari,
sem hraun eru, þeim mun tregara
er rennsli þeirra.
Guðmundur telur aldur Þjórsár-
hrauns 5—7 þúsundir ára og gerir
þannig grein fyrir þeirri niður-
stöðu:
Um ofanvert Suðurlandsundir-
lendi Hggur jökulöldugarður einn
mikill, að vísu slitinn sundur í búta,
frá Bræðratungu við Hvítá að
Keldum við Evstri-Rargá. Dr.
Helgi Pjeturss fann fyrstur nokk-
urn hluta hans, en siðar hefur Guð-
mundur (í Árnesinga sögu, I. 1.)
leitt sterk rök að því, að hann sje
jafngamall sams konar garði, sem
rekja má um þvera Skandinavíu
og Finnland, og sje hvor tveggja
myndaður við framgang jökla í
sama afturkipp í bata loftslagsins
í ísaldarlok. Vegna sjerstakra að-
stæðna i Svíþjóð og Finnlandi hef-
ur verið unnt að sanna, að síðan
eru liðin um 11 þús. ár. En ein-
sætt er, að þá og lengi síðan, lá
sjór yfir öllu Suðurlandsundir*
lendi, allt upp í 100 m hæð yfir
siávarmál. Þau flóð hafa verið að
fullu fjöruð, þegar Þjórsárhraun
rann og meira að segja hefur gróð-
ur verið farinn að breiðast út á
hinum forna sjávarbotni, því að á
einum stað hefur Guðmundi tekist
að finna mólag undir hrauninu. Af
þessu getur maður markað að
hraunið getur ekki verið eldra en
7000 ára, en hins vegar sanna heim-
ildir, að Þjórsárhraun var ekki
minna gróið á landnámsöld en það
er nú. Það er ennfremur eldra en
öU hraun, sem að því liggja ög
voru þó einnig mörg þeirra full-
gróin á landnámsöld og engar veru-
legar landslagsbrevtingar hafa orð-
ið hjer, síðan þau runnu.
Það er erfitt að gera sjer fulla
grein fvrir þykkt hraunsins, nema
það sem vitað er frá borhoium, sem
gerðar hafa verið. Borað hefur
verið í gegnum hraunið, m. a. hiá
Laugardælum og víðar í Flóa og
þar hefur þykktin verið um .20
metrar. Á Eyrarbakka hefur venð
borað 24 metra niður í iiraunið,
en ekki náðst niður í gegnum það.
Enda bendir hin háa hraunbrún,
sem þar er neðansjávar skafnmt
undan landi, til þess, að hraumð
sje þar um það bil 50 metrar á
þykkt. Er lítill vafi á, að hjer sie
um sjálfa frambrún hraunsins að
ræða.
Ef menn hugsuðu sier að alt
þetta hraun væri horfið. eða hefði
aldrei runnið, þá mvndi breiður
wgur skerast inn í landið, þar sem
Flóinn er nú. Ef til vill næði hann
alla leið upp á Skeið. Ofarlega í
Flóa er hraunið, sem sagt, 20 metr-
*ar á þvkkt, en landið er ekki svo
hátt yfir sjávarmál. Ekki hefur
verið borað þar sem hraunið er
þvkkast, heldur aðallega nálægt
h -auniöðrunum.
Augljóst er, að hraunstraumur
þessi hefur gert mik'ar umbrevt-
ingar á landinu, ank þess sem hann
heíur fyllt upo fjörðinn eða vog-
inn, þar sem Flóinn er nú.
Alla leið frá upptökunum hefur
meginstraumurinn farið eftir eða
meðfram farvegum stóránna, fyrst
Tungnaár og síðan Þjórsár og
flæmt þær úr farvegum sínum.
Árnar hafa runnið þar sem hraun-
ið er þvkkast eða undir dýpsta ál
þess. Vart er að efa, að áður en
hraunið kom til sögunnar, hefur