Þjóðólfur - 30.10.1918, Blaðsíða 8

132
«
ÞJÓÐÓLFUR
Cmlynði og margiynði.
Hannesar Árnasonar fyrirlestrar.
Reykjavík, 1918—’19.
I.
Hannes Árnason batt styrkinn af
sjóð sínum »til eflingar heimspeki-
legum visíndum á íslandi« því
skilyrði meðal annara, að styrk-
þegi skyldi að lokinni utanför sinni
dvelja vetrarlangt í Reykjavík og
halda þar opinbera fyrirlestra.
Þessa fyrirlestra ætla eg nú að
byrja mánudaginn 28. okt., kl. 9
síðdegis í Bárubúð, og halda þeim
síðan áfram vikulega á sama stað
og tíma, og er það einlægur vilji
minn, að þeir mættu verða sem
samboðnastir tilgangi Hannesar
Árnasonar og Reykvíkingum til sem
mestrar andlegrar tressingar og
þrifa, Til þess hefur líka sjóðurinn
aflað sér stærsta húsnæðis bæjar-
ins, að menn þurfi ekki frá að
hverfa fyrir rúmleysi. Og þar sem
fyrirlestrarnir eru ókeypis fyrir
hvern mann, er þess vænst, að því
fólki, sem vill leita sér mentunar
og þroska, muni ekki þykja tíma
sínum illa varið til þess að hlýða
á þá. Væntanlegum áhejrrendum
til hægðarauka lief eg líka gert
yfirlit það, sem hér fer á eftir. Eg
get ekki nógsamlega brýnt fyrir
mönnum, að þessir fyrirlestrar eru
heild, þar sem hver býr í hendur
öðrum, allir stefna að einu marki,
og áfyktanir verða dregnar af öllu,
sem sagt hefur verið í síðustu fyrir-
lestrunum, svo að menn geta að
eins vænst að hafa þeirra full not,
ef þeir sækja þá alla. Yfirlitið ætti:
1) að geta sýnt mönnum fyrirfram,
hvort þeir eiga þangað nokkurt
erindi, svo að þeir komi ekki á
fyrstu fyrirlestrana út í bláinn og
sjálfum sér hvorki að gamni né
gagni, en taki þar rúm þeirra, sem
betur eiga þar heima. — 2) að
hjálpa þeim, sem fyrirlestrana
sækja, að skilja þá sem heild og
skipa hverjum hlut í rétt sam-
hengi, þó að það gefi að skilja,
hve erfitt er að semja yfirlit yfir
20 fyrirlestra í svo stuttu máli. —
3) að hjálpa þeim að rifja efnið
upp fyrir sér, sem það vilja, því
vafasamt er, að mér endist nokk-
urn tíma tóm tif þess að gera bók
úr fyrirlestrunum, og þess verður
a. m. k. langt að bíða.
II.
Einlyndi og marglyndi eru fyrst
og fremst tvær andstæðar stefnur
í sálarlífi hvers manns, þar sem
öllum er eðlilegt á vixl að stefna
að því að viða nýju efni í sálar-
lííið og koma á það kerfun og
skipulagi, að vera á víxl opnir við
margskonar áhrifum og beina at-
hygli og orku að einu marki, að
vera á víxl eins og hljóðfæri i
hendi lífsins eða ráða sjáifir leikn-
um. Sumir menn hallast þó fyrir
eðlisfar eða uppeldi svo greinilega
á aðra hvora sveifina, að orðin
»einlyndur« og »marglyndur« má
nota sem skapgerðarlýsingar. En
mörgum verður örðugt að kjósa
um auð og samræmi, fjölbreytni
og orku, breidd og dýpt, við-
kvæmni og framkvæmni. Þá verða
einlyndi og marglyndi tvær sjálf-
ráðar lífsstefnur, sem gerast mönn-
um íhugunarefni og skapa vega-
mót í lífi þeirra og þroska. Eflir
að eg hef gefið fyrstu skýringu
efnisins, sný eg mér að þessum
sjálfráðu lífsstefnum, og reyni að
ræða þær í einu frá sjónarmiði al-
mennrar sálarfræði og svo, að
varpað sé ljósi á sum einkenni-
legustu fyrirbrigðin í sálarlífi og
menningu nútímans. Má búast við,
að það geti haft meira hagnýtt
gildi að benda á ýmis þroskamörk
og þroskaleiðir, er velja megi um,
en þó að beinar lífsreglur væru
lagðar. Þannig gef eg yfirlit yfir
þann auð kosta og leiða, sem blas-
ir við sálinni, og að hve miklu
leyti hún getur fært sér hann í
nyt (3. fyrirl.). Því Qölbreytnin á
við margar hömlur að etja, og
til þeirra allra svara vissar teg-
undir einlyndis. Þar er fyrst að
gæta sérhæíingar og samhæfingar
þjóðfélagsins (verkaskifting, sið-
ferði, siðvenjur o. s. frv.), sem
leggja svo mörg bönd á frumeðli
manna, en um leið gera* lífið vanda-
minna, og geta því orðið kostir
kjörnir af frjálsum vilja (4. fyrirl.).
Endurtekningin getur af sér van-
ann, sem er dæmdur mjög mis-
jafnt frá einiyndu og marglyndu
sjónarmiði, en verður þó alt af
einn merkasti þátturinn í heil-
brigðri lífernislist (5. fyrirl.). Þá
stefnir sjálfseðli sálarinnar að
kerfun og samhengi, samræmi og
framkvæmdum. 1 því sambandi
verður gerð grein fyrir byggingu
skapgerðarinnar, afstöðu ýmissa
gæfuleiða (nautn, gleði, hamingja),
viljaþreki og sjálfsvaldi o, s. frv.
(6.—7. fyrirl,). Loks er orka sálar
og líkama svo takmörkuð, að það
eitt setur fjölbreytninni þröngvar
skefjar. Og sú takmörkun ræður
því, hve langt verður komist í
marglyndi og í hvaða myndum öfg-
ar þess koma fram (8. fyrirl.).
Eins og framkvæmdin er meginrót
einlyndisins, má rekja flest í marg-
lyndinu til viðkvæmninnar, því
hæfileikinn að verða fyrir áhrifum
og þörfm á því verða ekki að
skilin. Viðkvæmnin er bæði sjálf-
ráð og ósjálfráð, fjölhæf og einhæf,
frjó og ófrjó. Hún á sér dulargervi
sín og bregst í mörg líki (9.—10.
fyrirl.). Þannig getur hún komið
fram sem tilfinningaþörf eða jafn-
vel tilfinningasýki (11. fyrirl.), sem
íhugunarþörf eða íhygli, en hún
getur aftur af sér vafahyggjuna
(12.—13. fyrirl.). Úr öllu þessu er
svo leikhyggjan ofin, þar sem
maðurinn situr sem áhorfandi sjálfs
sín og annarra við straum lífsins,
án þess að láta hann ná tökum á
sér. En leikhyggjan (14.—15. fyrirl.)
og draumalífið, líf í listum og í-
mynduðum heimum (16. fyrirl.),
eru lífernislist marglyndisins á
hæsta stigi.
Bæði einlyndi og marglyndi geta
þurkað upp lindir sálarinnar og
endað í dáleysi, sem líka getur
lagst á æskumenn, svo auður lífs-
ins oþnist aldrei fyrir þeim. Um
dáleysið og ráðin við því (kjör-
sýni, smbr. víxlyrkjuna) fjallar 17.
fyrirl. Þá verður reynt að dæma
milli listrænnar og siðrænnar lífs-
skoðunar og sýna tilverurétt vand-
ræðamannanna og hversu þeir eru
á sinn hátt nýtir í framsókn menn-
ingarinnar (Í8. fyrirl.). Pá eiga
síðustu 2—3 fyrirlestrarnir ’að
sýna, hvernig miðla má málum
milli einlyndis og marglyndis,
hvernig sitt á við á hverju aldurs-
skeiði, benda á leiðir eins og líf
í andstæðum, andlega víxlyrkju,
einnig í fjölbreytni o. fl. Þrátt fyr-
ir allar hömlur á að vera hægt
að benda á fyrirmynd þroska og
fullkomins lífs, þar sem öll per-
sónan fær að njóta sín í samræmi,
eins og allir partar trésins í vexti
fagurs viðar. Honum eru eins og
manninum takmörk sett, en hann á
sér þó bæði sterkan stofn, djúpar
rætur, sem sjúga næringu úr
skauti jarðarinnar, og víðar limar.
sem breiðast við ljósi og lofti him-
insins, gefa ilm og skugga og bera
fullþroskaða ávexti.
Sigurðar Nordal.
18
einnig lífsamband milli þeirra sem þá byggja. Það
þarf ekki að efa, að þessi forna trú er ekki á engu
bygð, og þýzki spekingurinn Herder (1744—1803)
var þeirrar trúar. En nú fer að 'líða að því, að í
þessum efnum geti komið visindi í trúar stað.
Verður hin forna gríska speki ennþá merkilegri
þegar hún er rétt upp tekin, og framhaldið fundið.
X.
hin á þá leið sem nú segir mætti gera grein fyr-
ir því að sál manns sem dáið hefði á jörðu hér,
gæti tekið á sig líkama á annari stjörnu. Einsog
eg hefi minst á, þá er »anda«-miðillinn i sambandi
við mann á öðrum hnetti, þannig að honum finst
hann vera orðinn að þessum manni; hann er
»hlaðinn« eða magnaður af honum. Pegar þessi
magnan af veru annars er komin á nógu liátt stig,
getur hin magnandi vera, sambandsveran, framleitt
eitthvert líki af sér sjálfri eða ham, líkan ham sér,
þarna sem miðillinn er. Vér getum nú hugsað oss,
að þessi hæfileiki til að taka við veru annars, láta
hlaðast eða magnast af hverri hans lífshræringu,
vitaðri og óvitaðri, sé hjá þroskaðri verum en
mennirnir eru á jörðu hér, kominn á miklu hærra
stig, og að fyrir þesskonar magnan geti framliðnir
líkamast á öðrum hnöttum, á fullkomnari hátt en
líkamningar hafa orðið á jörðu hér. Undirstaðan
undir slíkum tilgátum — og sú undirstaða mun
ekki haggast — er uppgötvun þess, að samband
við verur á öðrum hnöttum, á þann hátt sem eg
hefi getið um, er lífslögmál (a biological law). Og
ef til vill mun framtiðin segja, að merkilegra lög-
19
mál hafi aldrei verið uppgötvað. Peir sem halda,
að eg sé að fara með einhvern heilaspuna, sem
ekki sé óhætt að treysta, munu reka sig á það,
fyrr eða síðar, að villan er þeirra megin.
XI.
Hinir framliðnu sem menn halda aö þeir hafi
fengið samband við á miðilfundum, eru ef til vill
stundum likamningar á öðrum hnöttum, þannig
til komnir sem gefið var í skyn. Væri þá samband-
y ið við sál hins framlíðna í eigin líkama. En oft
virðist vera um annað að ræða; sambandið sem
miðillinn fær, virðist vera við geggjaðan mann á
öðruin hnetti, mann sem hefir »paranoia« og held-
ur að hann hafi lifað á jörðu hér og dáið, og sé
nú í öðru lífi; hinn brjálaði hefir, ef þetta er rétt,
fengið meðvitund einhvers sein dáið hefir á jörðu
hér; og heldur að hann sé þessi maður. En að
vísu væri þó einnig þesskonar sámband sönnun
fyrir því, að sál framliðins væri ekki liðin undir
lok, þar sem hinn brjálaði maður sem miðillinn
verður samvita við, væri geggjaður einmitt af því
að hann hefði hlaðist af sál framliðins, og fengið
meðvitund hans, og héldi að hann væri þessi fram-
liðni. Þesskonar brjálsemi, að menn halda að þeir
séu dánir og komnir til annars heims, er einnig
til á jörðu hér; það er einsog sambandsástand
»anda«miðils væri orðið »krónískt«, langvint.
Pað sem rita mætti þeirri skoðun til stuðnings
að andar framliðinnar sem menn halda að þeir
fái samband við á miðilfundum, séu stundum í
raun réttri vitfirringar á öðrum hnetti, væri yfrið