Morgunblaðið - 04.11.2000, Qupperneq 40

'* Sf* »- v
;_______________________________*
Ljósmynd/Stóra Fjölvabókin um þróun mannsins
í Shanidar-helli í Norður-írak hefur fundist hauskúpa af Neanderdals-
raanni, sem sýnir meiri útbreiðslu þeirra en áður var vitað. Víða hafa
fundist merki um að Neanderdalsmenn grófu hina dauðu í hellisgólfmu.
y
VISINDI
Nú eru svör á Vísindavefnum
komin á annað þúsund.
Síðustu viku hafa
birst hin fjölbreyti-
legustu svör. Ýmsar
spurningar hafa bor-
ist um Jesú Krist
og verið svarað -
hvað sanni að Jesús
sé til, hvenær hann R fæddist og hvort hann hafi átt konu, meðal annars. Svarað hefur verið
spurningu um bergteg- ^undirnar íslandít og silfurberg, Hekiugos og Eyjafjallajökul. Hver er munurinn
á hvirfilbyl ogfellibyl? Hvenær byrjuðu menn að trúa á guð? Af hverju verða ánamaðkar stundum Ijósir?
Mikil umferð hefur verið um vefinn síðustu vikur og tengist hún starfi skólanna í landinu og vaxandi
samstarfi við þá. Grunn- og framhaldsskólanemar ættu að hafa í huga við heimildavinnu að á Vísinda-
vefnum eru ekki bara svör sem geta nýst beint, heldur og vísanir til frekari heimilda, bæði á vefnum og
í bókum. Háskólar, bókaútgáfur og alfræðirit víða um heim starfrækja nú orðið vefsetur sem nýta má tii
jafns við prentmál við fræðistörf og nám.
www.opinnhaskoli2000.hi.is
40 LAUGARDAGUR 4. NÓVEMBER 2000 kflKL MORGUNBLAÐIÐ

Lln
Visindavefur Haskola Islands
Er hægt að sveifla
pendúl í geimnum?
Er hægt að sveifla pendúl I
geimnum? Yrðu þá lengd
hans og hraða takmörk sett,
og gæti hann náð Ijóshraða?
Svar: Svarið er já; það er hægt
að sveifla pendúl í geimnum en þó
ekki við þær aðstæður sem al-
gengastar eru í geimferðum.
Lengd og hraði eru aðeins háð svip-
uðum takmörkunum og hér við yf-
irborð jarðar.
Hugsum okkur að í miðjum klefa
í geimfari sé kúluliður sem pendúll
er festur í, það er að segja létt
stöng með lóði á endanum, svipað
og við sjáum í pendúlklukkum. I
jafnvægisstöðu vísar lóðið í
ákveðna stefnu sem við erum vön
að kalla „niður“. Lengd pendúlsins
er stillt þannig að hann sveiflast
einu sinni á sekúndu meðan geim-
farið er á flugtaksstað.
Nú tekur eldflaugin sig á loft
með geimfarið sem fær þá verulega
hröðun uppá við, það er að segja að
hraði þess upp á við vex í sífellu.
Fyrst í staðer þessi hröðun ein-
göngu lóðrétt og eldflaugin stefnir
beint upp. Jafnvægisstaða lóðsins í
pendúlnum vísar þá alltaf í sömu
stefnu en hinsvegar slær pendúll-
inn örar. Athuganda í geimfarinu
sýnist öll hreyfíng í klefanum, þar á
meðal sláttur pendúlsins, vera ná-
kvæmlega eins og geimfarið væri í
sterkara þyngdarsviði en hér við
yfirborð jarðar. Ef hraði eldflaug-
arinnar upp á við vex til dæmis um
10 m/s á hverri sekúndu, styttist
sveiflutími pendúlsins úr 1 sekúndu
í 0,7 sekúndur.
En við vitum fullvel að eldflaugin
fer ekki með geimfarið endalaust
beint út frá jarðarmiðju, heldur
sveigir til hliðar. Klefinn með pend-
úlnum fer þá að hallast og jafnvæg-
isstaða pendúlsins færist til (snýst)
miðað við klefann. Og þegar lengra
kemur í flugtakinu kann sveiflutími
pendúlsins einnig að verða lengri
en hér á jörðu niðri. Að því kemur
einnig í geimferðum að eldflaugin
eða -flaugarnar sem fluttu geimfar-
ið út frá jörð skiljast frá því eða
slökkt er á hreyflunum sem knúðu
það í upphafi. Eftir það er geimfar-
ið í frjálsu falli sem kallað er, miðað
við þyngdarsviðið á þeim stað sem
það er statt á hverjum tíma. Þetta
þýðir að hreyfing geimfarsins er
eingöngu háð þyngdarkrafti eða
-kröftum frá himinhnöttum kring-
um það, til dæmis jörð, tungli eða
sól.
„Frjálst fall“ þýðir hins vegar
ekki að hluturinn þurfi endilega að
hreyfast inn að miðju hnattarins
sem veldur þyngdarkraftinum,
heldur getur hann til dæmis verið á
braut um hnöttinn, samanber
hreyfingu tunglsins um jörð eða
jarðar um sól. Þegar við viljum
koma geimskipum milli hnatta í
geimnum er galdurinn hins vegar
sá að haga þessu þannig í upphafi
að frjálsa fallið leiði geimfarið ein-
mitt á þann stað sem við viljum,
svipað og þegar kasthlut er varpað
að tilteknu skotmarki.
Eftir að geimfarið okkar með
pendúlnum er komið á braut sem
kallað er, það er að segja í frjálst
fall þar sem slökkt er á hreyflum,
þá ríkir inni í geimfarinu'undar-
legt ástand sem við köllum þyngd-
arleysi. Engir kraftar toga í pend-
úlinn góða nema þá
þyngdarkraftarnir sem toga líka í
geimfarið sjálft og stýra hreyfingu
þess. Hreyfing hans miðað við
klefann er því alveg eins og alls
engir kraftar verkuðu á hann.
Hann hreyfist því algerlega
stefnulaust og „veit“ ekkert
hvernig hann á að snúa. Þetta er
það sem átt er við í upphafi svars-
ins, því að það er einmitt ekki
hægt að láta pendúl sveiflast um
jafnvægisstöðu við þessar aðstæð-
ur sem ríkja hins vegar lengst af í
flestum geimferðum.
Lengd pendúls í geimnum er í
aðalatriðum engin önnur takmörk
sett en hér niðri á jörðinni, það er
að segja af því rými sem kringum
hann er. Hafa þarf í huga að á
pendúl eru tveir endar þar sem
annar er venjulega „fastur", það er
fastur við eitthvað, en hinn sveifl-
ast. Þess vegna getur pendúllinn
ekki svo glatt farið einn og sér út í
geiminn og því höfum hugsað okk-
ur í þessu svari að hann væri í
geimfari.
Þá hefur svarið vonandi leitt í

Cartíse
o;
Úlpur, frakkar, dragtir o.fl.
Stærðir 36-52
Hamraborg 1 Garðarsbraut 15
sími 554 6996 Húsavík sími 464 2450
ljós að pendúll i geimnum getur
ekkert frekar náð Ijóshraða en
pendúll á jörðinni. Hins vegar kann
pendúll í geimnum að ná miklu
meiri tíðni og styttri sveiflutíma en
hér hjá okkur, til dæmis ef hann er
í klefa með hröðun sem víkur mjög
frá þyngdarhröðuninni á viðkom-
andi stað. Það á meðal annars við
um klefa sem er kyrrstæður í ná-
grenni við himinhnött sem hefur
mikinn massa og skapar þess vegna
sterka þyngdarkrafta kringum sig.
Þorsteinn Vilhjálmsson, pró-
fessor í vísindasögu og eðlis-
fræði, ritstjóri Vísindavefjarins.
Hverjar yrðu afleiðingar
hitafarslækkunar sem
nemur 5°C á íslandi?
Svar: Ef 5 gráðu hitafarslækkun
skilaði sér jafnt á öllum árstímum
og hitafall með hæð yrði ekki ólíkt
því sem nú er má fá nokkra hug-
mynd um hvernig umhorfs væri á
láglendi á Islandi með því að líta til
landsvæða sem eru í um 800 metra
hæð yfir sjó. I þeirri hæð er harla
lítill gróður, snjór þekur jörð allan
veturinn, skaflar lifa sumai'ið af og
frost fer víða ekki úr jörðu. Þegar
til lengri tíma er litið mundu jöklar
ganga fram og hylja stóran hluta
landsins, svo fremi að úrkoma
minnki ekki verulega.
Afleiðingar slíkrar veður-
farsbreytingar yrðu töluverðar.
Hefðbundinn landbúnaður legð-
ist líklega að mestu af, samgöngur
á landi yrðu erfiðari vegna aukinna
snjóþyngsla og kreppa mundi að
vatnsorkuframleiðslu vegna minni
leysingar á hálendinu. Náið sam-
hengi er milli sjávarhita og lofthita
og ef sjórinn umhverfis Island
kólnaði verulega gæti það haft
mjög neikvæð áhrif á lífríkið í sjón-
um og þar með á sjávarafla. Vera
má að þessi síðastnefndi þáttur
yrði alvarlegasta afleiðing mikillar
kólnunar veðurfars og gæti jafnvel
riðið byggð í landinu að fullu.
Ef svo færi að veðurfar kólnaði
verulega á íslandi, til dæmis vegna
breyttra sjávarstrauma, er líkleg-
ast að kólnunin yi'ði mest að vetrar-
lagi, en minni á sumrin. Eftir sem
áður gætu afleiðingarnar orðið
miklar og í þeim dúr sem tíundað
hefur verið. Þá yrði þó enn hægt að
njóta hlýrra sumardaga í innsveit-
um.
Haraldur Ólafsson,
dósent í veðurfræði við HÍ.
Hvað var gert við hina látnu
hjá Neanderdalsmönnum?
Svar: Neanderdalsmenn voru
uppi frá því fyrir um 130.000 árum
og þar til fyrir rétt innan við 30.000
Mynd/ Stóra Fjölvabókin um þróun mannsins
Á efri myndinni má sjá andlitsbeinabrot Neand-
erdalsmann úr Mannætuhelli við Krapina í
Júgóslavíu. Á neðri myndinni er hauskúpa úr
Kiðahelli í Karmelfjalli.
árum. Þeir voru því uppi á ísaldar-
skeiði, í um það bil hundrað þúsund
ár. Þeir hafa nokkra sérstöðu með-
al yngri tegunda homo og er deilt
um hvort þeir hafi verið hlekkur í
þróunarkeðju hans í þeim skilningi
að tegundin hafi þróast í nútíma-
manninn, það er að segja okkur
sem nú erum uppi. Nýlegar rann-
sóknir á erfðamengi hans, sem tek-
ist hefur að vinna úr beinum, benda
til þess að Neanderthalensis hafi
verið sérstök undirtegund sem ekki
þróaðist frekar. Þó er ekki loku
fyrir það skotið að einhver blöndun
hans við nútímamanninn hali átt
sér stað.
Eitt af því sem er harla for-
vitnilegtum Neanderdalsmanninn
er að hann verður, að því er best er
vitað, fyrstur manna til þess að búa
um lík hinna látnu.Neanderdals-
menn bjuggu gjarnan í hellum, eða
réttara sagt: Þar hafa fundist
margar minjar um búsetu þeirra.
Víða hafa fundist merki þess að
þeir grófu hina
dauðu í hellisgólfinu.
Á nokkrum stöðum í
Frakklandi hafa
fundist grafir
Neanderdalsmanna í
hellisgólfum.
I Krapina í Króat-
íu hefur fundist heill
grafreitur þar sem
greinilega hefur ver-
ið búið um líkin og
þau lögð í sérstakar
stellingar. Þessar
gi'afir eru 70.000
ára. Á Karmelfjalli í
Israel hefur fundist
60.000 ára gröf
N eanderdalsmanns
þar sem varðveist
hafa mjaðmabein en
höfuð og fótleggi
vantar. Virðist sem
þarna hafi verið um
að ræða sið sem
sums staðar hefur
tíðkast til skamms
tíma. Er þá líkið
hlutað sundur, hold
skafið af beinum og
höfuð þá ekki grafið
með öðrum beinum,
heldur varðveitt eða
grafið á öðrum stað.
Gæti þetta bent til
þess að um þetta
leyti hafi Neander-
dalsmaðurinn verið
farinn að óttast hina
dauðu, viljað sýna
þeim sérstaka virð-
ingu eða jafnvel not-
að bein þeirra í ein-
hverjum tilgangi, til
dæmis töfra. Al-
gengt var víða um
heim að losa höfuð
frá bol til að koma
þannig í veg fyrir að hinn látni
„gengi aftur“.
I Shanindarhejli í Kúrdistan í
norðurhéruðum íraks hafa fundist
grafir níuNeanderdalsmanna. Hef-
ur verið búið um fjögur líkanna.
Þar eru einnig blómafræ yfír
líkamsleifum og er engu líkara en
að blóm hafi verið lögð í gröfina.
Gæti það bent til þess að þeir sem
þar voru að verki hafi trúað á fram-
haldslíf, og einnig að þeir hafi syrgt
hinn látna og viljað gera útför hans
virðulega.
Hvernig sem því er varið þá er
augljóst að Neanderdalsmenn litu
öðrum augum á dauðann en þær
tegundir manna sem á undan voru
komnar, og að þessu leyti virðist
sem þeir séu andlega skyldir nú-
tímamönnum þótt ekki sé víst að
hinn líkamlegi eða líffræðilegi
Skyldleiki sé mikill.
Haraldur Ólafsson,
prófessor emeritus í mann-
fræði við HÍ.