Morgunblaðið - 15.10.2000, Blaðsíða 26

26 E SUNNUDAGUR 15. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ

Rauð íslensk kartafla.
Fyrstu
jarðeplin á Islandi
Kartöfíuupptaka með gamla laginu íkartöfíu-
garðinum í landi Ystu-Víkur á Svalbarðsströnd.
NÚ þegar nýjar íslensk-
ar kartöflur eru
komnar í verslanir frá
kartöflubændum og
þeir fjölmörgu sem
rækta sjálfir til eigin nota eru nýbún-
ir að taka upp úr görðum sínum er
ekki úr vegi að líta til baka og rifja
upp nokkur brot úr sögu kart-
öflunnar. Kartaflan hefur verið lof-
sungin sem „gjöf af himnum“ og
„brauð jarðar" enda var hún mikil
blessun fyrir almúgann í Evrópu
þegar hún barst þangað. Þá upplifðu
margir fyrst þá tilfinningu að verða
mettir. Stórskáldið norska, Knut
' Hamsun, hyllir kartöfluna í bók sinni
GRÓÐUR JARÐAR sem Helgi
Hjörvar hefur þýtt. Þegar kornakr-
arnir voru brunnir upp vegna þurrka
hjá ísak var allt undir kartöflunum
komið, en gefum skáldinu orðið:
„Hvernig var um kartöflurnar?
Voru þær bara kaffitegund frá fram-
andi landi og hægt að vera án þeirra?
O-kartaflan er óviðjafnanlegur
ávöxtur, hún þrífst í þurrki, hún
þrífst í vætu, hún vex. Hún lætur
ekki veðrið á sig fá og þolir mikið, ef
ofurlítið er að henni hlynnt af mann-
inum, þá launar hún það fimmfalt
aftur. Já, kartaflan hefur ekki safa
vínþrúgunnar, en hún hefur kjöt
kastaníunnar, það er hægt að steikja
> hana eða sjóða hana og hafa hana til
alls. Maðurinn getur verið brauðlaus,
en hafi hann kartöflur er hann ekki
matarlaus. Kartöfluna má steikja í
heitri ösku og hafa til kvöldmatar,
það má sjóða hana í vatni og hafa til
morgunmatar. Hvað þarf hún í við-
meti? Lítið, kartaflan er nægjusöm,
ein skál af mjólk, ein sfld er nóg með
henni. Ríkismaðurinn hefur smjör
við henni, fátæklingurinn dýfir henni
í örlítið salt á skál. ísak gat á sunnu-
dögum leyft sér að renna henni niður
með einum rjómasopa úr mjólkinni
^úr henni Gullhyrnu. Vanmetin og
blessuð er kartaflan!"
Með sínu alhliða næringargildi er
kartaflan sem sköpuð fyrir okkur.
Höfundur minnist þess einu sinni er
hann var viðstaddur umræðu nor-
rænna landbúnaðarfræðinga um það
hvaða fæðutegund skyldi velja ef ein-
ungis mætti velja eina til að lifa á.
.j Eftir miklar umræður varð niður-
Kartaflan hefurverið lofsungin
sem „gjöf af himnum" og „brauð
jarðar" enda var hún mikil bless-
iFivffti i*C/i- r * \ ^ y |
rb"nkanT un fynr almugann i Evropu þegar
hún barst þangað. Sigurgeir
Ólafsson rekur sögu kartöflunnar í Evrópu,
landnám hennar á íslandi og gerir grein
fyrir afbrigðunum þremur sem er að finna í
Norræna genbankanum.
staðan sú að menn
myndu velja kart-
öfluna. Segja má að
stór hluti írsku þjóðar-
innar hafi lifað á kar-
töflunni nánast einni
saman áður en
kartöflumyglan eyði-
lagði uppskeruna árin
1845 og 1846 með mjög
afdrifaríkum afleiðing-
um, hungurdauða og
landflótta. Þrátt fyrir
að dregið hafi úr hefð-
bundinni kartöflun-
eyslu með breyttum
neysluvenjum og
auknu framboði á alls
konar hráefni til mat-
argerðar er hún enn fastur hluti
flestra máltíða hjá bæði ungum sem
eldri. Kartaflan er síung og nýtingar-
möguleikar hennar endalausir. Hún
er soðin með öllum mat, brúnuð með
steikinni og bökuð eða í salati með
grillmatnum. Hún er djúpsteikt sein
„frangkar kartöflur" með kjúkling-
um, hamborgurum og steiktum físki.
Hún er í vaxandi mæli notuð í ljúf-
fenga ofnrétti (gratín) og salöt. Loks
má nefna notkun hennar í flögur,
skrúfur og strá sem brakandi snakk.
Fyrstu kartöflur í Evrópu
Talið er að kartaflan hafi borist
eftir tveimur leiðum til Evrópu. Ann-
ars vegar kom hún frá Suður-Amer-
íku til Spánar um 1570
og barst þaðan um Ital-
íu til Belgíu. Philippe de
Sivry, héraðsstjóri í
Mons í Belgíu, sendi ár-
ið 1588 kartöflur til hins
fræga grasafræðings
Clusiusar (Jules Charl-
es de l’Eeluse) í Vín sem
skráði niður lýsingu á
þeim. Frá þessum
spænska uppruna fór
kartaflan um alla
Evrópu sem grasa-
fræðilegt fágæti. Um
tveimur áratugum eftir
að kartaflan barst fyrst
til Spánar er talið að
hún hafí borist til Eng-
lands frá Ameríku. Enski læknirinn
og grasafræðingurinn John Gerard
lýsti henni þar árið 1596 og segir
hana komna frá Virginíu í N-Amer-
íku. Fræðimenn eru sammála um að
það fái ekki staðist því kartaflan var
ekki komin til N-Ameríku á þessum
tíma. Goðsagnir hafa tengt aðal-
smennina og landkönnuðina Sir
Francis Drake og Sir Walter Raleigh
við komu kartöflunnar til Evrópu en
það þykir nú ólíklegt að þeim beri sá
heiður. Francis Drake sá kartöflur í
Chile árið 1578 en hann kom ekki til
Englands fyrr en árið 1580 og er því
nær útilokað að hann hafi komið með
lifandi kartöflur með sér. Auk þess
er til lýsing grasafræðingsins Clus-
iusar árið 1581 á þeim plöntum sem
Drake hafði með sér og er kartöfluna
þar ekki að finna. Sagt er að Walter
Raleigh hafi séð og tekið með sér
kartöflur í einni ferða sinna en ekki
er vitað til þess að hann hafi farið þar
sem kartöflur var að finna á þeim
tíma. I einhverjum tilvikum má
skýra óvissu í gömlum heimildum
með ruglingi við annan svipaðan, en
þó óskyldan, jarðarávöxt, sæthnúða,
sem upprunnir eru frá svæðinu
kringum Karabíska hafið. Sæthnúð-
ar heita á ensku „sweet potato“ eða
sætar kartöflur og er kartöfluheitið
„potato" (á ensku) og hinar ýmsu
myndir þess s.s. potet (á norsku),
potatis (á sænsku), patetur o.fl.
reyndar leitt af heiti þessa jarðávaxt-
ar. A spænsku heita sæthnúðar
„batatas" og kartöflur „patatas“ sem
er í raun samruni á gamla Inkaheit-
inu „papa“ og orðinu „batatas“. Aðr-
ar algengustu orðmyndirnar sem
notaðar eru um kartöfluna eru ann-
ars vegar samlíkingin við epli, s.s.
jarðepli, pomme de terre (á frönsku)
og aardappel (á hollensku) og hins
vegar samííkingin við jarðsveppi sem
á ítölsku hétu tarfufi eða tartufoli og
varð að tartuffolo (á ítölsku, nú
reyndar patata), cartoufle (gamalt
heiti á frönsku), kartoffel (á dönsku
og þýsku) og kartafla hjá okkur.
Fyrstu kartöflur á íslandi
Bimi Halldórssyni, prófasti í
Sauðlauksdal við Patreksfjörð, er yf-
irleitt eignaður heiðurinn af því að
hefja kartöflurækt á Islandi og er
hann vel að þeim heiðri kominn.
Hann mun þó ekki hafa verið sá
íyrsti sem setti niður kartöflur í ís-
lenska mold. í 6. bindi af Sögu ís-
lendinga (1751-1770) eftir Þorkel Jó-
hannesson kemur fram að hinn
þýskættaði sænski barón Friederich
Wilhelm Hastfer setti niður kartöfl-
ur á Bessastöðum vorið 1758. Heim-
ild Þorkels gæti m.a. verið bréf
Magnúsar Gíslasonar, amtmanns, til
Rentukammersins (danska fjármála-
ráðuneytisins) dags. 28. september
1758 þar sem kemur fram að kartöfl-
ur (potaters) hafi verið settar niður
og að Hastfer muni skýra nánar frá
því. Bjöm pantaði reyndar kartöflur
1758 en þær komu ekki fyrr en 6.
ágúst 1759 frá Kaupmannahöfn og
setti Bjöm þær í ker ásamt mold og
fékk smáhnýði undan þeim í október.
Þessi ber setti Björn niður 1760
ásamt nýju útsæði sem hann fékk
með skipinu þ. 4. júní. Prófastur
Guðlaugur Þorgeirsson í Görðum á
Álftanesi og Jón Bjamason, prestur
á Ballará á Skarðströnd, settu einnig
niður kartöflur á þessum áram. Upp
úr 1780 fara kartöflur að berast með
skipunum frá Kaupmannahöfn og
dreifðu ráðamenn þeim til lands-
manna. Hafa þær verið af þeim af-
brigðum sem þá vora ræktuð í Dan-
mörku á þeim tíma en einnig komu
kartöflm- frá Vesturheimi. Jónas
Benediktsson, fyrram bóndi í Fjósa-
tungu í Fnjóskadal, segir frá því í riti
sínu Fáein orð um ræktun jarðepla
frá árinu 1856 að árið 1807 hafi komið
skip til Akureyrar frá Vesturálfu
með hveiti, hrísgrjón og lítið eitt af
jarðeplum. Hafi Hans Wilhelm
Lever kaupmaður, sem var mikill
áhugamaður um kartöflurækt, feng-
ið þessar kartöflur, sett niður og
dreift síðan útsæði til annarra. Einn-
ig er líklegt að brottfluttir Vestur-
Islendingar hafí einhvern tíma sent
kartöflur á sínar heimaslóðir.
Aðumefndur Hastfer barón kom
hingað 1756 á vegum danskra stjórn-
valda til að setja upp fjárræktarbú
við Elliðavatn. Hafði hann keypt
kjmbótahrúta í Svíþjóð og kom hing-
að með 10 hrúta af ensku kyni ásamt
sænskum fjárhirði, Bottschach að
nafni, er starfað hafði á fjárbúi Jonas
Alströmers í Svíþjóð. Arin 1758 og
1759 komu fleiri hrútar, m.a.
spænskir Merínó hrútar, og er talið
að hrútar þessir hafi borið með sér
fjárkláða og verið valdir að fyrri
fjárkláðaplágunni er lauk árið 1779.
Það er einmitt áðurnefndur Jonas
Alströmer sem talinn er eiga heiður-
inn af því að útbreiða kartöflurækt í
Svíþjóð þótt aðrir hafi reyndar áður
verið farnir að rækta kartöflur þar í
landi. Jonas Alströmer var sænskur
konsúll í London þar til hann árið
1723 yfirgaf England og hélt til
Frakklands og Hollands. Alströmer
tókst að taka með sér til Svíþjóðar
ýmsar vörar og tæki, einkum til
vefnaðar, ásamt sérþjálfuðum verka-
mönnum frá þessum löndum þrátt