Morgunblaðið - 23.11.1999, Blaðsíða 8

8 B ÞRIÐJUDAGUR 23. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Paul Bowles
látinn
Er þá genginn síðasti „útlaginna úr þeim
áhrifaríka hópi amerískra listamanna sem
lýsti frati á vestræna siðmenningu og
• • A
verðamætamat, segir Ornólfur Arnason
um höfund „The Sheltering Sky“.
BANDARÍSKI rithöfund-
urinn og tónskáldið Paul
Bowles lést 18. nóvember
í heimabæ sínum, Tanger
í Marokkó, 88 ára að aldri, eftir erfið
og langvarandi veikindi. Er þá
genginn síðasti „útlaginn", þ.e.a.s.
hinn síðasti af þeim stóra og áhrifa-
ríka hópi amerískra listamanna sem
lýsti frati á siðmenningu þjóðar
sinnar og allt vestrænt verðmæta-
mat og dæmdi sjálfan sig í útlegð
frá siðum og gildum samtíðar sinn-
ar. Flestir af bestu vinum Bowles,
t.d. bítnikkarnir WOliam Burr-
oughs, Allen Ginsberg og Brion
Gysin voru utangarðsmenn í menn-
ingarlegum skilningi. Aðrir úr nán-
1 asta vinahópnum, t.d. Gore Vidal,
Ti-uman Capote, Tennesse Willi-
ams, breska leikskáldið Joe Orton
og franska leikskáldið Jean Genet,
voru „útlagar" vegna efhis og af-
stöðu í listsköpun þeirra. En elsti
útlaginn, Paul Bowles, sá sem allir
hinir sóttu til visku og andlega end-
urhleðslu áratugum saman, var sá
eini sem hélt útlegðina staðfastlega
út í bókstaflegustum skilningi, ná-
kvæmlega 50 í Tanger á hinu veður-
blásna norðvesturhomi Afríku.
Paul Bowles vakti komungur at-
hygli í fæðingarborg sinni, New
York, sem tónskáld. Hann var nem-
andi Aarons Copland og samdi heil-
mikið af leikhústónlist, m.a. eina óp-
eru. Hann kvæntist Jane Auer sem
skrifaði allmörg eftirtektarverð
verk undir nafninu Jane Bowles.
Þau hjón vom miklar stjömur í söl-
um fræga og fína fólksins íyrir og
eftir heimsstyrjöldina síðari bæði á
Manhattan og í París, áður en þau
sneru baki við heimsins skrami og
skarkala árið 1949 og settust að í
Tanger. Hjónabandið var vægast
sagt stormasamt en þó máttu Paul
og Jane vart hvort af öðra sjá. Jane
lést á geðsjúkrahúsi í Malaga árið
1973.
Bowles var frá upphafi nokkur
huldumaður og eftir að hann dró sig
út úr siðmenningunni og tók að
skrifa skáldverk í stóram stíl varð
mjög hljótt um hann nokkra áratugi
enda þótt bækumar kæmu út í
Bretlandi og Bandaríkjunum tak-
mörkuðum, næstum útvöldum hópi
til mikils yndis. Mig minnir að það
hafi verið Tennessee Williams, góð-
vinur Pauls, sem eyddi mörgum
mánuðum ár hvert í Tanger til að
vera samvistum við hann, sem sagði
að Paul Bowles væri bara frægur
meðal fræga fólksins. Þetta tók að
breytast fyrir u.þ.b. 20 áram og ekki
síst eftir að það spurðist að The
Rolling Stones hefðu farið í píla-
grímsför til Tanger tO þess eins að
setjast við fótskör þessa manns.
Bækur Paul Bowles skipta tugum
og era af margvíslegum toga, skáld-
sögur, smásagnasöfn og ritgerða-
söfn auk einnar ljóðabókar og sjálfs-
ævisögu. Skáldsögumar fjalla allar
um amerískar persónur í Norður-
Afríku og sögusvið
smásagnanna er
næstum alltaf fram-
andi umhverfi:
Mexíkó, Sri Lanka,
Tafland og þó sér:
staklega Marokkó. í
smásögum sínum og
ritgerðum um lífið í
Marokkó, ásamt frá-
sögnum, fornum text-
um í ljóðrænum bún-
ingi bregður Bowles
upp einstaklega
áhrifamiMlli mynd af
heimi múslíma í
Norður-Afríku, tilvist
og viðhorfum fólksins
sem þar býr. Bowles
er í hugum hins sívaxandi fjölda
sem les bækur hans orðinn eins
konar Arabíu-Lawrence okkar
tíma.
Þegar litið er yfir höfundarverk
Pauls Bowles er sennflegt að margir
telji smásögumar sterkasta fram-
lag hans tfl heimsbókmenntanna,
því margar þein-a era að dómi þess
sem þetta ritar með því magnaðasta
sem mönnum hefur tekist að koma á
blað, bæði hvað varðar listfengi og
skarpskyggni. Gore Vidal segir í
formála heildarsafns smásagnanna
sem út kom árið 1979 að hann telji
smásögur Pauls Bowles meðal
þeiiTa allra bestu sem skrifaðar hafi
verið af Ameríkumanni.
Þá hefur Bowles unnið mikið
þrekvirki með því ýmist að skrá-
setja eða þýða á ensku verk
marokkóskra höfunda, sem sumir
hafa hlotið útbreiðslu um allan heim
í kjölfar þess, svo sem Mohammed
Choukri, Mohammed Mrabet og
Larbi Layache. Undanfarna tvo
áratugi hafa bækur Bowles verið
endurprentaðar aftur og aftur í
stærri og stærri upplögum, og eftir
að Bertolucci kvikmyndaði skáld-
söguna „The Sheltering Sky“, með
John Malkovich og Debra Winger í
aðalhlutverkum, rennur allt sem
ber nafn Paul Bowles út eins og
heitar lummur.
Sá sem ritar þessar línur heim-
sótti Paul Bowles á heimili hans í
Tanger fjTÍr tveimur árum og átti
við hann viðtal sem birtist í Lesbók
Morgunblaðsins 18.
október 1997. Hann
hafði þá fyrir nokkrum
mánuðum greinst með
krabbamein og var
nýkominn heim frá
Madrid þar sem hann
hafði gengist undir
skurðaðgerð. Heflsa
Pauls var bágborin og
er mér ekki kunnugt um
að neins staðar hafi
birst við hann blaðavið-
töl síðan.
Spurt var m.a. um
ástæðuna fyrir því að
Paul Bowles settist að á
þessum útnára verald-
ar, hvort þar hafi verið
um að ræða tóma ævintýraþrá ungs
manns eða hvort það hafi verið
vegna töfra sem hann kallar svo í
frásögn af fyrstu heimsókn sinni tfl
Tanger. „Ætli ég hafi notað orðið
töfrar sem samheiti fyrir allt sem
var yndislegt, óþekkt og dularfullt,“
segir Bowles. „Eg gerði engar áætl-
anii- fram í tímann. Það er langbest
fyrir mann að vita ekki hvað muni
gerast og taka bara því sem að
höndum ber. En auðvitað era ferða-
lög líka í ætt við flótta og ég held að
svo sé enn hjá mörgu fólki. Fyrir
mig var nauðsynlegt að flýja frá því
hvar ég var, hver ég var og hvað ég
vissi. Sumir kalla það að flýja sið-
menninguna.“
Skáldsögur Bowles fjalla allar um
Vesturlandabúa sem koma til Norð-
ur-Afríku _og verða innfæddum að
„bráð“. Eg spyr hann hvemig
standi á að honum sé þetta efni
svona hugleikið og hvort hann telji
þetta yfirleitt hlutskipti Ameríku-
manna sem hingað koma.
„Ég held að margir séu gripnir
þeirri tilfinningu þegar þeir koma
hingað og ganga hér um strætin,“
segir Bowles, „að þeir séu bráð
harkaranna, sem abbast upp á þá og
reyna að selja þeim eitthvað, að þeir
séu þama til þess að sjá innfæddum
iyrir viðurværi. Þetta er svipað í
flestum borgum Marokkó. Ég hef
oft sagt að maður er bráð þeirra í
ákveðnum skflningi. Þeir vekja hjá
manni þá tilfinningu að þeir séu
maurar en við séum blaðlýsnar
þeirra." Og hann bætir við, glettinn
á svip: „Það er sagt að kristnir
menn séu skapaðir tfl viðurværis
fyrir múslíma."
Þá spyr ég um ýmislegt sem
Bowles hefur sagt um samskipti
okkar og múslíma, t.d. að þeir líti
ekki á okkur sem raunverulegt fólk,
þeir fari tfl himna en við höfum enga
sál, svo að við séum ekki til, heldur
séum við bara skuggar.
„í sögum þínum mistekst vest-
rænu söguhetjunum alltaf að ná
sambandi við múslímana," segi ég.
„Er þetta í samræmi við þína eigin
reynslu af áratuga nánu samneyti
við innfædda?"
“Það er ekki hægt að ná nema
takmörkuðu sambandi við þá sem
hafa gerólík viðhorf," segir hann.
„Þú nærð ekld sambandi við þann
sem hefur gerólík viðhorf, að
minnsta kosti ekki fullkomnu sam-
bandi.“
Nú hlær Bowles og bætir svo við:
„Algert samband milli fólks er hvort
sem er ómögulegt. Ég hef aldrei
getað myndað fullkomið samband
við kristna menn, hvað þá múslíma.“
Rætt var um þá aðferð hans að
undirbúa aldrei neitt heldur setjast
niður með auða síðu og byrja að
skrifa það sem kemur upp úr tóm-
um huganum.
„Ertu þá að reyna að tengja beint
við undinneðvitundina? Líturðu á
hána eins og Jung og Freud, eins og
9/10 af ísjakanum?" spyr ég.
“Já, þar er það sem Gertrad vin-
kona mín Stein kallaði granneðlið,“
segir Bowles.
„Er það innihald verkanna,
kjarainn?" spyr ég.
„Já, það skiptir nefnilega ekki svo
miklu máli hvað maður hugsar,"
segir hann, „heldur miklu fremur
hvað manni finnst og hver maður er
og hvað maður er.“
Paul Bowles hefur nú kvatt þenn-
an heim. Genginn er vitur og sterk-
ur listamaður, Nestor allstórs hóps
sem fann til andlegs skyldleika við
þennan mann, þótt sérkennflegur
væri. í staðfastri leit sinni að kjarn-
anum, hinum hreina tóni og innsta
eðli, var hann hugsjón listamanns-
ins holdi klædd, í senn aðdáunar-
verð, vonlaus og lífsnauðsynleg.
Paul
Bowles
Fjölskyldan og
fyrirtækið
BÆKUR
Þýdil skáidsaga
BÚDDENBROOKS
eftir Thomas Mann. Þorbjörg
Bjarnar Friðriksdóttir íslenskaði.
Fjölvi, Reykjavík 1999.591 bls.
ÞEGAR Thomas Mann hlaut
Nóbelsverðlaunin árið 1929 tók
sænska akademían sérstaklega
fram að það væri fyrir hans fyrstu
skáldsögu, Búddenbrooks, en einum
háttvirtum nefndarfulltrúa hafði
mislíkað frjálslyndur boðskapur
Töfrafjallsins, sem út kom árið 1924
og var hans /netnaðarfyllsta verk
r fram að því. í því samhengi er at-
hyglivert að Mann var aðeins 25 ára
gamall þegar Búddenbrooks kom út
árið 1901 en fyrir hana öðlaðist hann
heimsfrægð og var samstundis skip-
að í fremstu röð evrópskra rithöf-
unda. Bók þessi hefur síðan reynst
hans vinsælasta verk og fest sig í
sessi sem eitt af öndvegisritum al-
darinnar.
Bókin er fjölskyldusaga sem rek-
ur örlög Búddenbrooks-ættarinnar,
velmegandi kaupmanna í Lúbeck í
Norður-Þýskalandi, í gegnum fjórar
kynslóðir með sérstakri áherslu á
1 uppgang og, hnignun fjölskyldufyr-
irtækisins. Aður en eiginlegur lest-
ur hefst er lesanda reyndar gert
kunnugt um væntanlega stefnu at-
burðarásarinnar þar sem undirtitill
verksins er „hnignunarsaga kaup-
mannsættar". Sagan hefst þó á glað-
væra augnablfld þar sem fjölskyld-
j an vermir nýtt húsnæði sitt við
Mengstræti með miklu kvöldverð-
arboði þar sem fyrirfólk bæjarins er
viðstatt. íburðannikið húsið endur-
speglar velgengni fjölskyldufyrir-
tækisins og virðuleiki gestanna sýn-
ir fram á mikflvæga stöðu
ættarinnar í borgarsamfélaginu.
Þama kynnumst við þremur kyns-
lóðum ættarinnar, Jóhanni Búdden-
brook, höfði fjölskyldunnar, og eig-
inkonu hans Antoinette, syni þeirra
konsúlnum Jean og eiginkonu hans
Betsý ásamt börnum þeirra Tóný,
Tómasi og Kristjáni. Bömin síð-
astnefndu skipa lykflhlutverk í sög-
unni og er mestum hluta hennar
varið í að lýsa afdrifum þeirra. Tóný
giftist, Tómas axlar ábyrgð fjöl-
skyldufyrirtækisins meðan Kristján
reynist hálfgerð landeyða, það vott-
ar fyrir listrænum hæfileikum og
áhuga, en viljann skortir.
En þótt fögnuður rfld þetta kvöld
í upphafi sögunnar skyggir bréf frá
syni Jóhanns úr fyrra hjónabandi,
Gotthold, á hamingjuna. Hann
kvartar yfir sinnuleysi föður síns og
krefst hluts í íjölskylduauðinum. Jó-
hann gamli neitar að eyða meiri
tíma í þetta mál og stendur fast á
fyrri ákvörðun sinni að láta ekki eft-
ir Gottholdi. Jean hefur hins vegar
ígrandað mál hálfbróður síns vand-
lega og er ekki fyllilega sammála
föður sínum en fylgir úrskurði hans
vegna hagsmuna fyrirtækisins. Hér
gefur að líta þróun sem augljósari
verður eftir sem líður á söguna. Með
hverri kynslóð verður Búdden-
brooks-ættin innhverfari, íhugulli
og tilfinninganæmari. Það helst í
hendur við þverrandi hæfni til að
valda hlutverki sínu í vægðarlausum
viðskiptaheiminum. Með nokkurri
íróníu er þetta hin raun-
verulega hnignun sem
undirtitill bókarinnar vís-
ar til. Undir stjóm Tóm-
asar á fyrirtækið reyndar
eftir að njóta mestrar
velgengni og hann sjálfur
komast tfl æðri metorða
en áður vora dæmi um í
fjölskyldunni en hnign-
unin er hafin og í raun
óafturkallanleg, enda
þótt allt virðist leika í
lyndi, eða eins og Tómas
segir síðar við. systur
sína, Tóný: „Ég veit
nefnilega nokkuð sem þú
veist ekki. Ég veit, að því
er oft þann veg farið, að
ytri tákn, hin sjáanlegu og áþreifan-
legu merki hamingju og velgengni
koma þá fyrst í ljós, þegar í raun og
sannleika tekur að halla undan fæti.
Vel má vera að stjaman sé að
slokkna eða þegar brannin út, þegar
ljósið skín sem skærast.“ Tómas er
sá afkomandi Búddenbrooks-ættar-
innar sem skín skærast, en það er
aðeins á yfirborðinu, í raun og vera
er hann útbranninn þegar hér er
komið sögu. Hnignun ættarinnar
verður síðan bersýnileg þegar sonur
hans, Hannó, fæðist, veiklulegt og
listhneigt bam sem enga hæfileika
hefur tfl stjómsýslu.
I myrku þunglyndi spyr Tómas
sig hvort hann sé hagsýnn maður,
eins og afinn Jóhann, eða skýjaglóp-
ur, eins og bróðirinn Kristján, og
færir þar í orð þá togstreitu sem
Mann leggur sögunni tfl grundvall-
ar. Lífskrafturinn, sem birtist í
markvissum viðskiptaháttum og ög-
uðu lífemi eldri kynslóða Búdden-
brooks-ættarinnar, víkur fyrir
sveimhygli, þ.e. listhneigð, ímynd-
unarafli og naflaskoðun. Mann gef-
ur sterklega í skyn að síðastnefndu
eiginleikamir hafi lítið gagnast
komkaupmönnum síðustu aldar.
Atök lífskraftsins og listhneigðar-
innar eiga rætur að rekja tfl heim-
speki Þjóðveijans
Friedrichs Nietz-
sches, sem lést um
svipað leyti og sagan
kemur út, en fræði
hans lituðu fleiri verk
Manns. í verkinu
Fæðing harmleiksins
leitast Nietzsche við
að skýra upprana
grísku harmleikjanna,
og varpa um leið ljósi á
samtíma sinn, og not-
ar átök milli guðanna
Apólóns og Díónýsus-
ar sem eins konar
myndhverfingu fyrir
andstæðar hliðar í
mannlegu eðli. Þar
stendur hinn fyrmefndi fyrir agaða
formfestu en hinn síðari fyrir form-
leysi og óreiðu. Eðli Díónýsusar var
nauðsynlegt listrænum þroska, hélt
Nietzsche fram, því án vímugefandi
eiginleika hans var hætt við að
menningin staðnaði. En Apólóns var
þörf tfl að beisla yilltan sköpunar-
kraft Díónýsusar. í hnignunarsögu
Búddenbrooks-fólksins teflir Mann
fram þessari tvíhyggju og tengir
bagaleg örlög ættarinnar því að ekki
tekst að samræma andstæðumar.
Með Töfrafjallinu og Doktor
Fástus átti Mann eftir að skdpa sér í
sveit módemista, en hér í sinni
fyrstu bók skrifar hann að mörgu
leyti sem nítjándu aldar höfúndur.
Formgerð skáldsögunnar sækir
hann þó frekar tfl raunsæishefðar
meginlandsins og natúralismans en
þýskrar skáldsagnahefðar, en eitt
sinn sagði Mann Búddenbrooks
vera „fyrstu og einu“ þýsku natúral-
ísku skáldsöguna. Bókin er þó í
miklum tengslum við þýska menn-
ingu og þann tíma sem hún spannar,
eða frá 1835-1880. Heimsmálin
koma reyndar sjaldnast beint við
sögu, drepið er á þau yfir kaffibolla
og vindlingi að lokinni kvöldmáltíð,
eða árla morguns í samræðum við
rakarann, en lífð í Lúbeck gengur
jafnan sinn vanagang burtséð frá
hræringum í hinum stóra heimi.
Brúðkaup, bameignir og kapítal
fyrirtækisins skiptir sögupersónur
meira máli en byltingar og styrj-
aldir. Sagan nýtur sín reyndar til
fulls þar sem dregin er upp mynd af
lífemi og háttum efri-mfllistéttar-
innar og gerir Mann það af mikflli
þekkingu og innsæi. Hann nær að
mála gráan hversdaginn skæram
litum og þó sagan sé löng er hún oft-
ast hnitmiðuð. Eitt sinn þegar uppi
er fótur og fit í bæjarlífinu segir
sögumaður: „Hvílík eftirvænting og
hvílíkur undirróður. Gestur, sem
kominn er til að virða fyrir sér minj-
ar frá miðöldum og yndislegt um-
hverfi borgarinnar, hann verður
einskis var. En undir yfirborðinu
ólgar og sýður.“ Þetta er hin ágæt-
asta lýsing á yfirvegaðri frásagnar-
aðferð Manns í verkinu. Ef lesandi
býst aðeins við minjagrip úr bók-
menntasögunni, kann það að vera
hið eina sem fyrir augu ber, en ef
hann gefur sér tíma tfl að líta í
kringum sig kynnist hann frásögn
þar sem enn ólgar og sýður undir yf-
irborðinu.
Þýðing Þorbjargar Bjamar Frið-
riksdóttur er lipur og sýnist mér
vönduð, og full ástæða er tfl að vona
að hún láti ekki staðar numið við
þessa bók. Það eina sem mér finnst
á vanta, og það gildir um fleiri út-
gáfur á sígfldum verkum, er fræði-
legur formáli eða eftirmáli, ritaður
af þýðanda eða öðram. Þar mætti
gera grein fyrir lífshlaupi höfundar
og útgáfusögu viðkomandi verks,
einkennum þess og stílbrögðum. í
tilfelli Búddenbrooks hefði shkur
formáli verið afar hentugur þar sem
sjálfsævisöguleg tengsl bókar og
höfundar era ærin, og margar pers-
ónur raktar til skyldmenna
Thomasar Mann, sem fæddist jú
einmitt í Lúbeck inn í vel efnaða
kaupmannafjölskyldu.
Björn Þór Vilhjálmsson
Thomas
Mann